همه آنچه که درباره قبرستان بقیع نمی‌دانید/ چرا در قبرستان بقیع گنبد وجود ندارد؟
قبرستان بقیع یا بهشت بقیع نام آرامگاهی در عربستان است.
به گزارش حوزه قرآن و عترت گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان؛قبرستان بقیع یا بهشت بقیع نام آرامگاهی در عربستان است که در بین بچه مسلمان های ایرانی قبرستانی مظلوم محسوب می شود که بدون سایبان است و تنها می توان آن را از دور زیارت کرد.
بنابر احادیث و روایات، امامان بزرگواری در این قبرستان مدفون شده اند و حتی گفته می شود که قبر حضرت فاطمه زهرا (س)، مادر بزرگوار ائمه نیز در این قبرستان است.
اما امروز باشگاه خبرنگاران جوان قصد دارد تا در این مطلب شما را با معنای بقیع و تاریخچه قبرستان بقیع آشنا کند، پس این مطلب را از دست ندهید.
معنای بقیع چیست?بَقیع یا بهشت بقیع (به عربی: جنت البقیع)، آرامگاهی در شهر مدینه عربستان است. عده بسیاری از اهل بیت و صحابه پیامبر اسلام از جمله چهار تن از امامان شیعه در این مکان مدفون هستند.
بقیع در لغت به معنای زمین وسیعی است که در آن درخت های فراوان با ریشه های درخت باشد. این قبرستان در طرف شرق مدینه واقع است و از مقدس ترین قبرستان هایی است که جهان شاهد عظمت آن بوده و هست، زیرا این سرزمین مقدس که جز ویرانه ای انباشته به خاک نیست و بدون سایبان و بدون چراغ است، اجساد مطهر اهل بیت پیامبر گرامی را در آغوش خاک های خود گرفته است.
به عبارت دیگر، کدام سنگین دل است که به این قبرستان ویران پای بگذارد و باران اشک بر رخسارش سرازیر نشود.
ببینید: قبرستان بقیع قبل از تخریب
قبر چهار امام بزرگوار شیعه با نهایت مظلومیت در یک محوطه بی در و پیکر به مساحت ۳۲ متر مربع در قبرستان بقیع مشهود است.
بقیه یا بقیع الغرقدبَقیع یا بقیعُ الغَرْقَد، کهن ترین قبرستان مسلمانان پیش از اسلام، زمینی بزرگ و بوستانی بوده که در حوالی شهر یثرب حجاز است.
علت اینکه بقیه را بقیع الغرقد نامیده اند، آن است که نوعی درخت خاردار در این گورستان می روئیده که نامش غرقد بوده، از این رو به بقیع الغرقد معروف شده است.
بقیه تا یکصد سال قبل دیوار و حصاری نداشته، اما اکنون با دیواری بلند محصور گشته و از گذشته تاکنون مسلمانان از هر فرقه و مذهب، پس از زیارت رسول خدا به اینجا آمده و اهل بیت را زیارت می کنند.
در دوره های گذشته بر روی بعضی از قبر ها بقعه هایی وجود داشته و حتی خانه هایی در این قبرستان بوده که بعضی از افراد از جمله عباس، عموی پیامبر در آن مدفون بوده اند، اما تمامی این بقعه ها بعد ها به دست وهابیان تخریب شده است.
وهابیان در سال ۱۲۲۰ هجری قمری شهر مدینه را محاصره کردند و بارگاه ائمه معصومین (ع) در بقیع را به دستور سعود بن عبدالعزیز تخریب کردند که البته مجدداً به دستور عبدالحمید دوم سلطان عثمانی ترمیم شد، اما وهابیان مجدداً در هشتم شوال سال ۱۳۴۴ قمری به مدینه حمله کردند و با بدعت شمردن ساختن بنا بر روی قبور و زیارت به دستور عبدالعزیز آل سعود و به دست امیرمحمد حاکم مدینه تمامی اماکن مذهبی را تخریب کردند.
ببینید: تصویری از نقشه جامع قبرستان بقیع
در حال حاضر هیچ کدام از قبر ها به جز تکه ای سنگ که نشان دهنده وجود قبر است هیچ نشانه دیگری ندارد و در بین قبر ها پیاده رو هایی برای عبور افراد در نظر گرفته شده است.
تاریخچه و سیر توسعه پیش از اسلامدرباره وجود قبرستانی به نام بقیع ، پیش از اسلام، سند و روایتی در دست نیست. کهن ترین اثر ادبی در این زمینه، شعر عمرو بن النعمان البیاضی از سران خزرج و انصار مدینه است که از قتل دوستانش میان دو بوستان عقیق در ده میلی مدینه و بقیع الغرقد، یاد کرده است.
ابن اثر ذیل عنوان «یوم البقیع» از درگیری اوس و خزرج در این مکان و پیروزی اوسی ها یاد می کند.
یهودیان یثرب نیز مردگان خود را در بوستانی به نام حش کوکب در جنوب شرقی بقیع، به خاک می سپرده اند.
از گیاهان بقیع برای چرای شتران و گوسفندان نیز استفاده می شده است.
ظهور اسلام و دوره خلفابا هجرت پیامبر صلی الله علیه و آله به مدینه و تأسیس حکومت اسلامی، یکی از نیاز های مسلمانان، آرامستانی برای دفن اموات بود که این مهم از سوی رسول خدا تعیین شد.
به ویژه آن که پیامبر، گورستان مشرکان را تسطیح کرده و مسجد مدینه (مسجد النبی) را بنا نهاده بود.
عثمان بن مظعون، نخستین مسلمان از مهاجرین و اسعد بن زراره خزرجی نخستین مسلمان از انصار در بقیع الغرقد دفن شدند. البته روایت های تاریخی نشان می دهد این بوستان تنها برای دفن مردگان به کار گرفته نشده و افرادی به ویژه از مهاجرین در آن خانه ساخته اند و این خانه ها بعد ها به آرامگاه خانوادگی یا محل دفن شخصیت های مهم تبدیل شده است. گفته شده پیامبر این زمین ها را برای خانه سازی، تقطیع کرده و در اختیار مهاجران قرار داده است. یکی از مشهورترین خانه های بقیع در آن دوره خانه عقیل بن ابی طالب بوده است.
خانه های کوچک و آلاچیق هایی نیز در آنجا ساخته شده که مردگان را در آن دفن کرده اند. همچنین هر قبیله ای مکانی برای دفن اموات خود در بقیع معین کرده است.
ببینید: قبرستان بقیع در 110سال قبل
بیت الحزن یا بیت الاحزان، یکی دیگر از مکان های معروف بقیع بوده که امیرالمؤمنین آن را برای سوگواری همسرش دختر پیامبر، ایجاد کرده بود. «الروحاء» هم نام یک مقبره مشهور میان بقیع بوده است.
گفته شده امیرالمؤمنین، خانه ای در جوار خانه عقیل، اختیار کرده و همسایگی با مردمانی که دروغ نمی گویند را دلیل این کار، بیان کرده است.
جای مشخصی نیز برای قرار دادن جنازه پیش از دفن وجود داشته که به آن «موضع الجنائز» می گفته اند احتمالا این موضع برای تجمع مردم یا غسل و کفن و اقامه نماز، کاربری داشته است.
زمین و بوستان بقیع در زمان امویان نیز مورد توجه مردم بوده است و در ادامه توسعه شهر مدینه، افرادی در آن جا خانه ساخته اند. همچنان که دفن اموات در بقیع نیز ادامه داشته است. محمد حنفیه در زمان عبدالملک بن مروان، در بقیع خانه ای ساخته و خود نیز در بقیع دفن شده است.
خانه ابن افلح، خانه محمد بن زید، خانه سعید بن عثمان و ده ها خانه دیگر نیز در بقیع ساخته شده و در طول زمان، خرید و فروش و تعمیر شده است.
همچنین با توجه به اینکه از دفن خلیفه سوم در بقیع جلوگیری شده بود و وی در قبرستان یهودیان، حش کوکب دفن شد، در زمان مروان بن حکم والی مدینه، دیوار میان بقیع و حش کوکب، برداشته شد و سنگ قبر عثمان بن مظعون که به دست پیامبر نصب شده بود بر روی قبر عثمان بن عفان، منتقل گردید!
خانه امام سجاد علیه السلام نیز در منطقه بقیع، قرار داشته است که گویا همان خانه عقیل یا امام علی بوده که تعمیر شده است.
دوره عباسیان (۱۳۱ تا ۶۵۶ق)با توجه به دفن عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر در خانه عقیل و نیز دفن امام حسن (ع)، امام سجاد (ع) و امام باقر (ع) در آن جا، بنی عباس با سیاست مخالفت با آثار بنی امیه و جلب موافقت علویان به ویژه بنی الحسن، به ساخت و تعمیر این بنا پرداختند و آن را مسجد و زیارت گاه کردند.
این گونه مشهور است که هارون الرشید (حکومت: ۱۷۰ تا ۱۹۳) نیز در ساخت و تعمیر این بارگاه، نقش داشته است.
این مطلب را از دست ندهید: چگونگی ساخت و تخریب حرم و بارگاه ائمه اطهار (ع) در قبرستان بقیع
اما منابع تاریخی از بازسازی مقبره ائمه بقیع در دوره سلجوقیان خبر می دهند. مجدالملک ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسی البراوستانی القمی (۴۹۲ق)، وزیر شیعه برکیارق سلجوقی (د۴۹۸ق)، معماری قمی را برای ساخت قبه ائمه بقیع، مأمور می کند، اما سرانجام این معمار پس از کشته شدن وزیر، با نیرنگ امیر مدینه (د۴۹۵ق) به قتل می رسد.
عبدالجلیل قزوینی در حدود سال های ۵۵۵ تا ۵۵۹ ق می نویسد: «هنوز آثار خیرات او در حرمین مکه و مدینه ظاهر است و در مشاهد ائمه علوی و سادات فاطمی، احسان های او متواتر است از اوقاف و شمع سوختن... و قبه حسن بن علی و عباس عبدالمطلب پدر خلفا که آنجا مدفون است.
اما قاضی نورالله شوشتری، ضمن تأیید این مطلب می افزاید: «.. و چهارطاق عثمان بن مظعون اهل سنت چنان پندارند که مقام عثمان بن عفان است که او بنا کرده...»
ببینید: خباثت جدید آل سعود در قبرستان بقیع
ابن جبیر (د۶۱۴ ق) در سال ۵۸۰ ق (در زمان ناصر خلیفه ۳۴ عباسیان و پیش از حمله مغولان) می گوید بقیع در شرق مدینه واقع شده و دروازه ای از شهر به نام «باب البقیع» به سوی آن گشوده می شود و پس از ذکر قبور و مزارات بقیع از روضه عباس بن عبدالمطلب و حسن بن علی، سخن می گوید که بارگاهی است برآمده در هوا. او همچنین از محل دفن «رأس الحسین» در پایین پای عباس، گزارش داده و پس از آن به تزئینات داخلی بقعه پرداخته و می نویسد: «به لوح هایی آراسته به بهترین صورت با قطعات برنجین مرصع و ستاره نشان و گل میخ هایی بسیار زیبا و منظری جمیل، پوشانده شده است...». ابن جبیر در ادامه از قبه عباسیه یاد می کند که به «بیت الحزن» معروف است.
ابن نجار متوفای ۶۴۳ق از قبور بزرگان زیادی در بقیع یاد می کند که نام اکثر آن ها ثبت نشده، اما پس از درج نام ۹ تن از جمله عباس بن عبدالمطلب و ائمه بقیع، از دو قبر گزارش می کند که قبه مرتفع و قدیمی در ابتدای بقیع دارند و دو در آن هر روز برای زیارت باز می شود. او همچنین از قبه قبر فاطمه بنت اسد و قبه قبر عثمان در بقیع یاد کرده است.
اما نکته جالب و تاریخی که ابن نجار نقل می کند آن است که ولید به پادشاه روم نامه می نویسد که می خواهیم مسجد نبوی را بازسازی کنیم و از او درخواست معمار و مصالح می کند و او هم از روم و مصر نیرو و مصالح و تزئینات از جمله کاشی یا موزائیک و قندیل و غیره می فرستد . این از آن جهت مهم است که می توان نوع معماری و مصالح بکار رفته در بقیع و دیگر اماکن مدینه را حدس زد. او از بکار گرفتن مرمر، ساج و طلا در سقف، سخن گفته است.
با فتح بغداد پایتخت عباسیان، این حکومت به دست مغول ها سرنگون شد؛ خاندان عباسی به مصر رفتند و حکومت ممالیک در قاهره، شکل گرفت. ابن بطوطه (۷۰۳ تا ۷۷۹ق) در این دوره در سال ۷۲۵ق به مکه و مدینه سفر کرده و از بقیع گزارش داده است. او از قبر صفیه دختر عبدالمطلب، عمه پیغمبر و مادر زبیر بن عوام، قبر ابوعبدالله مالک بن انس که گنبد کوچکی دارد، قبر ابراهیم فرزند پیغمبر که گنبد سپیدی دارد، قبر عبدالرحمن بن عمر بن خطاب معروف به ابی شحمه، قبور عقیل بن ابی طالب و عبدالله بن جعفر بن ابی طالب معروف به ذوالجناحین، مقبره زنان پیغمبر، مقبره عباس بن عبدالمطلب عم پیغمبر و حسن بن علی بن ابی طالب (ع) با گنبدی استوار و صندوقی چوبین با صفحات برنجین و مرصع، قبر عثمان بن عفان و فاطمه بنت اسد، خبر می دهد و معتقد است قبور بسیاری از مهاجرین و انصار و صحابه دیگر نیز در بقیع واقع شده و بیشتر آنها شناخته نیست.
دوره عثمانیان (۶۹۸ تا ۱۳۳۷)سمهودی متوفای ۹۱۱ ق از سازه ای به دستور المنصور بالله بدون تاریخ ساخت و نیز المسترشد بالله به سال ۵۹۰ ق خبر می دهد و از تزئینات قبر عباس و امام حسن گزارش داده است.
در سال ۹۹۶ ق در مدینه زلزله آمده و احتمالا خساراتی را نیز به بقیع زده است چنان که مسجد نبوی نیز خسارت دیده است.
ببینید: تصویر دیده نشده از قبرستان بقیع قبل از تخریب
در سال ۱۲۲۰ قمری وهابیان، مدینه را محاصره کردند و بارگاه امامان چهارگانه و گنبد حضرت فاطمه (س) موسوم به بیت الاحزان به دستور سعود بن عبدالعزیز، تخریب شد.
سلطان محمود دوم عثمانی (حکومت: ۱۲۲۳-۱۲۵۵ق.) لشکری برای تصرف مدینه فرستاد و در ذی الحجه ۱۲۲۷ آن شهر را بازپس گرفت. ماده تاریخ این واقعه را «قُطع دابر الخوارج» گفته اند.
در ادامه وی دستور بازسازی بارگاه ها را صادر کرد.
جون لوییس بورکهارت در ۳ صفر ۱۲۳۰ق در سفر خود به حجاز از مکه به مدینه رفته و توصیف جامعی از بقیع پس از ویرانگری وهابیان ارائه کرده است. او از یک مخروبه بزرگ یاد می کند که تمام شواهد و سنگ نوشته ها و لوحات آن تخریب شده و تنها قبه ها و سازه های کوچک از دست وهابیان باقی مانده و مقبره های بزرگ، همه با خاک یکسان شده است.
در سال ۱۲۳۲مصطفی رشید پاشا (د ۱۲۷۴ ق (رئیس الوزرای عبدالمجید یکم) گزارشی از وضعیت بقاع بقیع و ضریح های موجود در مزارات اهل بیت علیهم السلام داده است.
وی در گزارش خود از ساخت و ساز و بازسازی و تعمیر در زمان محمد علی پاشا د۱۲۶۵ ق (والی مصر در زمان سلطان سلیم عثمانی و فرزندش ابراهیم پاشا د۱۲۶۴ ق سخن گفته است.
منابع تاریخی از تعمیرات این بارگاه ها در سال ۱۲۳۴ یاد کرده اند.
فرهاد میرزا جمعه ۱۸ ذی القعده ۱۲۹۲ قمری در سفر حج از باب جبرئیل به زیارت ائمه بقیع رفته است. او داخل صندوق چوبی یا همان ضریح رفته و گرد قبورطواف کرده است. فاصله میان صندوق قبر ها و ضریح را کم تر از نیم ذرع گزارش کرده. در این زمان علی پاشا شیخ الحرم و حاکم مدینه و عیسی افندی قاضی مدینه بوده و همچنین گفته که برخی قبور مثل قبر فاطمه بنت اسد خارج از دیوار بقیع قرار داشته است.
از جمله کسانی که بارگاه ائمه بقیع را زیارت کرده حسام السلطنه فرزند عباس میرزا قاجار، نایب السلطنه است که در سفر حج خود به سال ۱۲۹۷ ق بیش از ده بنا و بارگاه را در بقیع معرفی کرده. بقعه امامان چهارگانه (ع) محرابی داشته و در سمت چپ آن ضریح سبز چوبین بر مزار امامان بوده و بیت الاحزان حضرت فاطمه (س) پشت بقعه امامان قرار داشته است.
میرزا محمد حسین فراهانی در سال ۱۳۰۲ق در دوره ناصرالدین شاه قاجار به حج رفته و می گوید بقیع در شرق مدینه و خارج از دیوار شهر قرار دارد و دیواری سه ذرعی از سنگ و آهک با چهار در داشته و از سمت شرق به حش کوکب منتهی بوده که در کوچه باغ های بیرون شهر است. وی از کثرت دفن در بقیع گفته و این که بقیع همه روزه در ایام حج تا مغرب باز است و در دیگر ایام، ظهر پنجشنبه و جمعه تا غروب باز است مگر برای دفن مردگان. او بقعه ائمه بقیع را هشت ضلعی توصیف می کند، اما تاریخ این بنای سفیدکاری شده را نمی داند. فراهانی نوشته که محمد علی پاشای مصری در سال ۱۲۳۴ قمری به امر سلطان محمود خان عثمانی این بقعه را تعمیر کرده و بقعه های بقیع همه ساله از سوی سلاطین عثمانی تعمیر و رسیدگی می شود.
به نوشته او داخل بقعه یک صندوق بزرگ از چوب جنگلی ممتاز بوده که داخل آن دو صندوق کوچک تر قرار داشته که پنج تن (ائمه بقیع و عباس عموی پیامبر) در آن مدفون هستند. در ادامه گزارش سخن از ضریحی آهنین به میان آمده که ادعا می شود مقبره فاطمه زهرا سلام الله علی ها است و روی پرده گلابتون آن نوشته است: «سلطان احمد بن سلطان محمد بن سلطان ابراهیم بن سلطان احمد بن سلطان عثمان، سنه احدی و ثلثین و مائة بعد الالف۱۱۳۱»، اما فراهانی خود معتقد است این قبر فاطمه دختر امام حسن و مادر امام باقر است. او از دو چهلچراغ و شمعدان و حصیر کف بقعه نوشته و گفته که این مکان، متولی و خدامی دارد که به صورت موروثی، متولی مقبره هستند، اما مراقبتی نمی کنند و فقط از حجاج پول می گیرند.
از دیگر نکات مهم این سفرنامه اشاره به اخذ پول از شیعیان برای زیارت قبور ائمه بقیع است.
ریچارد فرانسیس برتون در سال ۱۳۰۷ق در مدینه بوده و در گزارش سفرش به بررسی تغییرات مدینه از هنگام سفر بورکهارت پرداخته و در فصلی از کتابش به قبرستان بقیع پرداخته و افزون بر بیان روایاتی درباره بقیع و دفن نخستین مدفون در آن که از صحابه پیامبر بوده، آن را گورستانی فاقد نظم هندسی و جایگاه مزار های بزرگان اسلام معرفی کرده که بر خلاف گورستان مسیحیان، جایی بدون درخت و گل و گیاه است. وی از بارگاه امامان بقیع بازدید کرده و آن را زیباترین ساختمان بقیع شمرده و افزون بر این که برای هر یک از بقاع بقیع زیارتی را یاد کرده، به دلبستگی و شوق ایرانیان برای زیارت این قبور اشاره کرده است. همچنین در گزارش هایش از بقیع، به سه روایت از مکان دفن حضرت فاطمه سلام الله علیها اشاره کرده است. عکسی از بقاع بقیع در سال ۱۳۰۸ ق در اسناد تاریخی موجود است.
سرلشکر ابراهیم رفعت پاشا، امیرالحاج مصریان فرمانده پاسداران کاروان بوده که در سال های ۱۳۱۸، ۱۳۲۰، ۱۳۲۱و ۱۳۲۵ به سفر حج رفته و سفرنامه خود با نام مرآت الحرمین را نگاشته است. وی نیز درباره بقیع چنین گزارش داده که شیعیان برای زیارت ائمه بقیع باید ۵ قروش بپردازند.
این مطلب را از دست ندهید: قبرستان بقیع پیش از تخریب اینگونه بوده است + تصاویر و مداحی جدید میثم مطیعی
همچنین طبق سندی که در دست است، دولت ایران در ۱۷ جمادی الاول ۱۳۲۰ ق از دولت عثمانی برای نصب ضریح در بقعه ائمه بقیع، درخواست هماهنگی کرده است. این ضریح در اصفهان ساخته شده و با مشقات فراوانی بالاخره در بقعه ائمه بقیع، نصب می شود. گفتنی است تصویری نیز از ضریح بقیع، منتشر شده که هم اکنون در پاکستان است و هرگز به عربستان منتقل نشده است.
در سند دیگری به تاریخ ۱۳۲۳ ق فهرستی از مقابر شخصیت های مهم بقیع از سوی حاکم مدینه به سلطان عثمانی ارسال شده است. فهرست تهیه روکش پارچه ای اعیانی برای مقابر مدینه و پرده برای در ها و دیگر اشیاء نیز موجود است. در دوره اخیر، عبدالحمید دوم،۱۳۲۷ سلطان عثمانی بوده است.
حکومت عربستان سعودی، بقیع را گسترش داده و دور تا دور آن را دیوارچینی و نرده گذاری کرده است. زمین بقیع کاملا مسطح شده و هیچ سنگ قبر منقش و حک شده ای ندارد و برای هر قبر، تنها یک پاره سنگ قرار داده می شود. داخل بقیع، برای عبور مردم و تشییع کنندگان، پیاده رو احداث شده و در بخش ائمه بقیع، فقط اثری از قبر باقی مانده است بدون نام و نشان و مشخصه.
طبق فتاوای وهابیت، ورود زنان به گورستان، ممنوع است و زائران مرد در ایام حج فقط در ساعت های مشخصی می توانند به زیارت قبور بقیع بروند و هر گونه عزاداری و قرائت دعا در بقیع به اتهام شرک، ممنوع است. پلیس های عربستانی و افراد خاصی به زبان های فارسی و عربی دائم در حال تذکر به حاجیان هستند که گاهی به مشاجره و بازداشت زائران می انجامد.
ببینید: تصویری از قبرستان بقیع؛ قبل از تخریب
تاکنون برخی هیئت های سیاسی ایرانی توانسته اند با آزادی کامل ائمه بقیع را زیارت کنند و گاهی در میان آنان، زنان نیز همراه بوده اند.
امروزه در اصلی بقیع رو به صحن حرم نبوی باز می شود و با چند پله بالاتر از صحن قرار دارد. زنان تنها می توانند در ساعات خاصی روی این پله ها و از پشت نرده ها قبور بقیع را زیارت کنند.
منبع: باشگاه خبرنگاران جوان
مسئولیت صحت اخبار ارائه شده به عهده منبع خبر بوده و این رسانه صرفاً رسالت اطلاع‌رسانی خود را در این رابطه انجام می‌دهد.
السلام علیک یا اباصالح مهدی ادرکنی، ،التماس دعا، ،