چرا مستند «قدیس» حاشیه ساز شد؟

در کمتر از سه ماه، بازهم جنجال درباره یکی از شاعران درگذشته ایران درگرفت که طرفداران و مخالفان سرسختی دارد. بار اول در نمایشگاه کتاب بود و وقتی‌که تصویری از کتاب اشعار احمد شاملو در دستان رهبر انقلاب هنگام بازدید از نمایشگاه کتاب منتشر شد. انتشار این عکس در سایت رسمی رهبر و صداوسیما باعث واکنش‌های فراوان شد. موافقان شاملو انتشار این عکس را تغییر در سیاست‌های رسمی فرهنگی کشور تلقی کردند و درباره‌اش متن‌ها نوشتند و برخی دیگر هم این را امری عادی دانستند و برخورد رهبری با اشعار شاملو را برخوردی فرهنگی توصیف کردند که این‌قدر‌ها هم جنجال‌آفرین نیست. آن حواشی تمام شد و دو ماه بعد، باردیگر احمد شاملو سوژه بحث مخالفان و موافقان او شد. بهانه هم پخش مستندی از شبکه سوم سیما بود با نام «قدیس» که به زندگی وی در سالروز مرگش می‌پرداخت. این اتفاق البته کمی عجیب بود؛ چراکه احمد شاملو در سال‌های گذشته، جایی در سپهر فرهنگی رسمی کشور نداشته است و حال پخش این مستند درباره وی می‌توانست باعث حواشی شود که شد.

طبق اطلاعات منتشرشده در سینمامارکت، مستند «قدیس» در سال 1396 تولید شده است و درباره‌اش این‌طور توضیح داده‌اند: «مستند «قدیس» در پنج اپیزود به جنبه‌های مختلف زندگی شاملو از سخنرانی‌ها و شاعری تا فعالیت‌های سیاسی و فیلمنامه‌نویسی و ازدواج‌هایش می‌پردازد. در مستند 73دقیقه‌ای «قدیس» نظرات شاعران و افرادی همچون نیما یوشیج، نجف دریابندری، رضا براهنی، فروغ فرخزاد، احسان نراقی، محمدرضا شفیعی‌کدکنی، یوسفعلی میرشکاک و محمدرضا شجریان درباره احمد شاملو مرور شده است که چهره جنجالی و ناشناخته دیگری از این شاعر معاصر به مخاطب معرفی می‌کند». نکته جالب این است که نگاه مستند به احمد شاملو کاملا نگاهی انتقادی است که از زبان شخصیت‌های مشهور حوزه فرهنگ مطرح می‌شود.

آقای حسین لامعی، کارگردان این مستند، در مصاحبه‌ اردیبهشت امسالش با سایت سینمامارکت، درباره مستند «قدیس» می‌گوید: «اصل ماجرا از آنجا شروع شد که دیدم امروز در فضایی که زندگی می‌کنیم، همه نقد شده‌اند و درباره همه جریان‌ها حرف زده شده است. حتی درباره خود جمهوری اسلامی، فوتبالیست‌ها، سینماگران و دیگر چهره‌ها حرف‌های تندی زده و نقدهایی شد؛ مگر درباره انتلکتوئل‌ها. بیشترین هاله قدسی را در این فضا احمد شاملو داشت؛ یعنی کسی در تاریخ ادبیات معاصر جرأت نداشت کوچک‌ترین نقدی بر او وارد کند. به‌همین‌دلیل، مستندی کلی درباره جریان روشنفکری نساختم؛ بلکه درباره یک شخص ساختم. دقیق نمی‌دانم بعد از پخش «قدیس»، چه فضایی به‌وجود می‌آید و می‌توان آن را به‌راحتی ساخت یا نه. هنوز کسی نمی‌داند گرایش سیاسی شاملو واقعا چه بود. هرروز در حزبی بود و فردایش ضد آن حزب و فردایش عضو حزب دیگری و پس‌فردا دشمنش. درباره‌ی شاملو کسی نمی‌داند اگر اکنون زنده بود و مثلا اسم فرح یا انقلاب را جلوی او می‌بردی، ناسزا می‌گفت یا تعریف می‌کرد. شاید می‌دید شرایط چگونه است بعد نظر می‌داد؛ چون آدمی رسانه‌ای است».

شامگاه چهارشنبه دوم مرداد، شبکه سوم سیما مستند «قدیس» را در 46 دقیقه پخش کرد. آنچه مایه تعجب بود، پخش مستندی درباره احمد شاملو بود که در سال‌های اخیر در رسانه ملی، اسمی از آن‌ها برده نمی‌شود. با‌این‌حال، رویکرد انتقادی مستند به‌سرعت باعث واکنش موافقان و مخالفان شاملو شد. موافقان شاملو به رسانه ملی و شبکه سه سیما و در رأس آن‌ها مدیرش بابت پخش این مستند انتقادهای تندوتیزی وارد می‌کردند و جالب اینجا بود که بسیاری از نقدها را افرادی بیان می‌کردند که به‌صورت طبیعی خودشان را مخالف شاملو می‌دانستند؛ ولی به‌هر‌حال احساس وظیفه کردند در این فقره با موافقان شاملو در حمله به صداوسیما هم‌راستا شوند. حاشیه بعدی ماجرا را کارگردان اثر رقم زد. وی با انتشار متنی در فضای مجازی، مدعی شد که اثرش در صداوسیما قلع‌و‌قمع شده و آنچه صداوسیما درباره شاملو پخش کرده، یک‌سویه است؛ درحالی‌که وی نظرات موافقان شاملو را آورده است. با انتشار نظرات حسین لامعی، کارگردان اثر، فضا علیه شبکه سه تندتر شد و تحلیل‌های زیادی هم بیان شد. لامعی نوشت: «مستند «قدیس» در شرایطی از شبکه سه سیما پخش شد که هیچ‌ شباهتی با مستندی که من ساختم، نداشت. «قدیس» بنده ۷۳ دقیقه بود؛ اما مستند پخش‌شده ۵۰ {46}دقیقه است و حدود ۲۳ دقیقه‌اش را سانسور که نه، سلاخی کرده‌اند، قلع‌و‌قمع کرده‌اند، نابود کرده‌اند.» او مدعی شد: «نسخه کامل مستند «قدیس» را در سایت فیلیمو، فیلمنت، سینمامارکت و... ببینید. این را برای تبلیغ نمی‌گویم، می‌گویم تا بدانید آن نسخه کار من است و پایش می‌ایستم، پای نقدهایم به شاملو هم می‌ایستم؛ اما نسخه پخش‌شده در شبکه سه، ضد من و ضد اندیشه من است».

نگارنده برای صحت ادعاهای لامعی سراغ مستند کامل رفت که به‌مدد این حواشی به‌سرعت در فضای مجازی و گروه‌های تلگرامی پخش شد. بی‌شک پخش کامل این مستند 73دقیقه‌ای که کاملا علیه احمد شاملو ساخته شده، پیکان انتقادات را علیه کارگردان اثر می‌ساخت؛ همان‌طور‌که خودش در سطور بالا پیش‌بینی کرده بود که با هجمه جریان روشنکفری مواجه می‌شد و اکنون بهترین راه برای وی به‌منظور قایم‌شدن پشت سانسور مستندش فراهم شده بود. در‌حالی‌که از ساخت این مستند دو سالی می‌گذرد و در شبکه‌های مجازی هم کسی این مستند را ندیده بود، پخش آن از شبکه سه فرصتی برای کارگردان بود که خود را از هجمه‌ها برهاند. همان‌طورکه ذکر شد، در مستند 73دقیقه‌ای «قدیس» صحبت‌های شجریان علیه احمد شاملو وجود دارد که پاسخ حرف‌های شاملو علیه موسیقی سنتی ایران را می‌دهد. همچنین، بخش‌هایی از نظرات تند شاملو درباره انقلاب اسلامی حذف شده که آن را معادل فاشیسم دانسته است. برخی از نظرات رضا براهنی که علیه شاملو حرف زده، در مستند پخش شده شبکه سه نیست. در مستند اصلی، حرف‌های سیروس شاملو علیه پدرش و آیدا سرکیسیان، همسر سوم شاملو، حذف شده است. درضمن، پخش شعرخوانی شاملو برای حزب توده و سپس رویگردانی شاملو از حزب توده در مستند اصلی وجود دارد که در قدیس پخش‌شده از شبکه سه دیده نمی‌شود. مشاهده می‌شود که بخش‌های حذف‌شده از مستند به‌اندازه بخش‌های اصلی مستند هم علیه شاملوست و ادعای کارگردان صحت ندارد که بخش‌های حذف‌شده به‌نفع شاملو است. کارگردان هرجا در مستند به‌نفع شاملو حرفی زده شده، محملی علیه وی کرده است تا حرف‌های تندی علیه وی بنویسد. حال مدعی می‌شود که این بخش‌ها به‌نفع شاملوست. به‌نظر لامعی می‌داند مخاطبانی که مستند را در شبکه سه دیده‌اند، خیلی حال‌و‌حوصله مراجعه به مستند اصلی 73دقیقه‌ای را ندارند که این‌گونه مدعی می‌شود.

روزنامه صبح نو