مدل مدیریت اسلامی

نسیم آنلاین *: نیم نگاهی به اجرای بزرگترین نمایش مذهبی دنیا نشان می دهد که اربعین فرصتی با ظرفیت های منحصربفرد و چندگانه است که از نظر جامعیت، موضوعات متنوع و گوناگونی را در خود دارد از روابط بین الملل، ارتباطات میان فرهنگی گرفته تا فرصت های مطالعاتی، رسانه ای و حتی مباحث تربیتی، مدیریتی و غیره که هر کدام در جای خود قابل تأمل است و می تواند موضوع پایان نامه های دانشجویی و مقالات علمی باشد. بی شک استخراج هر یک از قوت ها و فرصت های اربعین و کاهش ضعف ها و تهدیدهای آن دستاوردهای فراوانی را برای امت اسلامی خواهد داشت. متن پیش رو نتیجه مشاهدات میدانی و به نوعی تجربه نگاری نگارنده در اولین تجربه پیاده روی اربعین است که به منظور ارائه نکات کاربردی، اجرایی، محتوایی و غیره نگاشته شده است که امیدوار است پنجره ای جدید در مقابل مجریان و متولیان اجرای مراسم اربعین بگشاید. در نگارش متن بخشی از مشاهدات و تجربه های شخصی نگارنده به صورت بخش های مجزا بیان شده است.

وقتی قدم در راه گذاشتم دلم می خواست مانند محققی که تحقیق میدانی می کند تمام مشاهداتم را ثبت و ضبط کنم و از همه آنها یک خروجی بگیرم. تمام مشاهداتم با تجربه های گوناگونی که طی این سال ها هزینه هدر رفت عمر را برای آنها صرف کردم در هم تنبیده شدند و صدای استاد ارتباطاتم در گوشم طنین می انداخت که با آب و تاب برای ما اربعین را نوعی رسانه می دانست و می گفت اگر رسانه را وسیله انتقال پیام بدانیم هر وسیله ای که پیامی را انتقال بدهد یک رسانه است. بر این اساس اربعین به عنوان یک واقعه مذهبی که پیام های خاص خود را دارد یک نوع رسانه با ویژگی های منحصربفرد خود خواهد بود. رسانه ای پیچیده که در درون آن پیام از طرق مختلفی مبادله می شود. در ذهنم با او مباحثه می کردم و می گفتم استاد ارزش خبری مجاورت و دربرگیری، فراوانی و شگفتی مواردی هستند که می تواند اربعین را به عنوان یک واقعه مهم در صدر جریان های خبری قرار دهد. در کنار اینها، سوژه های نابی که هر ساله در بین زائران اربعین قابل شناسایی است ظرفیت عظیمی برای تولیدات هنری و رسانه ای خلق کرده است از شعر و قطعات ادبی گرفته تا تولید مداحی، سرود، فیلم، سریال و... .همچنین ظرفیت مطالعاتی اربعین از نظر جامعه شناسی، فرهنگ شناسی، مردم شناسی و... قابل توجه است.

در این کشمکش خیالی با استادم بودم که صدای مداح عراقی باسم الکربلایی که قطعه یا ابوفاضل را اجرا می کرد توجه من را به خود جلب کرد به سمت موکب رفتم و به بهانه استراحت به نوای یاابوفاضل گوش دادم. چه می گوید این مداح در وصف جدایی زینب(س) و عباس(س) که بی آنکه عربی بدانم پا به پای بیت های شعرش اینچنین بارانیم! بعد از برگشت به ایران این مداحی را با زیر نویس فارسی اش دانلود کردم. به این فکر کردم که اگر قبل از اربعین مداحان ایرانی و عراقی جلسه ای داشته باشند که در آن به انتقال تجربیات بپردازند و تولیدات جدید فراملی و چند زبانه ای تولید کنند چقدر می تواند به همگرایی بین فرهنگی میان زائران ایرانی و عراقی و سایر کشورها در اربعین کمک کند. به خصوص آنچه بیش از سایر چیزها توجه من را به خود جلب می کرد محتوا و شعرهایی بود که از موکب ها پخش می شد و وقتی آن را با محتوای مداحی های داخل کشورخودمان مقایسه می کردم بیشتر شگفت زده می شدم. چرا که در مضامین آنها توجه به احکام، دعا، نماز و زیارت و مسائل عاطفی با هم و در کنار هم بیان شده بودند. می توان گفت اگر زائران همه زبان عربی با لهجه عراقی می دانستند چقدر این مداحی ها می توانست برای آنها از نظر محتوایی قابل استفاده و کاربردی باشد. همچنین، در تولید سبک های جدید مداحی و گزینش محتواها در بین مداحان ایرانی نیز موثر است.

در اول سفر با دوستم نسرین که پسر8ماهه اش را به این سفر آورده بود بحث کردیم آیا او وظیفه داشت به این سفر بیاید؟ آیا این سفر برای محمد فاضل 8ماهه خطرناک نبود؟ آیا او باید به نقش مادری اش توجه می کرد یا به تمنای دلش ارج می نهاد؟ من اِشکال را در سکوت واعظان می دانستم. چرا که فقط در سخنرانی ها تکیه بر شور است و عشق و آن روی سکه که عقل است را مسکوت گذاشته ایم. چرا سخنرانان به سوالات اینچنینی در سخنرانی هایشان پاسخ نمی دهند. زنان بارداری که به عشق امام حسین(ع) در این راه گام می گذارند را نیز به این مورد بیفزایید. آیا در این سفر باید با پای عقل رفت یا دل؟آیا این سفر برای اشخاصی سفر حرام خواهد بود یا خیر؟ به نظر می رسد مباحث اینچنین نیاز به بررسی و واکاوی حتی در سطح برنامه های مذهبی رسانه ملی را دارد. به خصوص در بخش خانم ها که شور و احساس و عاطفه در اوج خودش است باید برخی مسائل که نقش ها و وظایف زنان را نیز در برمی گیرد مطرح شود. اجرای برنامه های کارشناسی و پاسخ به سوالات و شبهات این بخش یکی از مواردی است که تا حدی مورد غفلت قرار گرفته است در صورتی که آسیب های زیادی به همراه دارد.

اولین تجربه توقف در منزل یک خانواده عراقی یکی از متفاوت ترین تجربیات زندگیم بود. عاشقانی که بی هیچ چشم داشتی و فقط به عشق ارباب کمر خدمت برای زائران بسته اند. یادم است در بحث خادمی هیئت در ایران همیشه برخی از متولیان به دنبال ارائه نکات کاربردی و قابل اجرا برای برپایی هیئت بودند. به خودم می گفتم اگر می خواهیم خادمی هیئت آموزش دهیم باید یک سفر بچه هیئتی ها به پیاده روی اربعین بیایند. در اینجا مشق عاشقی و خادمی دیدنی است و نه گفتنی و خادمی یعنی صبوری، ایثار، سخاوت و بی تابی برای زوارالحسین. یعنی با تمام خستگی ات که نان و غذا پخته ای و منزل را آماده کرده ای، لباس زائر را بشویی و سفره برایش پهن کنی، رختخوابش را آماده کنی و وقتی تشکر می کند ناراحت شوی که چرا تشکر می کند این برای او نبوده است برای ارباب بوده است و اگر حتی مهربان نیستی در اربعین مهربان بودن را مشق کنی.

به نظر شما از نظر مدیریتی چگونه می توان 17 میلیون زائر را برای حداقل 7 روز پشتیبانی کرد؟ آن هم زائرانی که هر کدام برنامه خاصی برای سفر دارند. به راستی کسی می تواند ادعا کند که پذیرایی و اسکان 17 میلیون زائر اربعینی را یک دولت قدرتمند برنامه ریزی شده انجام می دهد. آیا دولت عراق به هر کدام از این خانواده ها گفته است که کدام زائر از درب منزل آنها رد می شود و نیاز است آن زائر را به خانه خود دعوت کنند و نه زائر دیگری را؟ دیدن این نحوه پذیرایی از زائران و همدلی در اربعین من را یاد کلاس مدیریت اسلامی می انداخت. آنجا که استاد می گفت در اسلام مسائل و مشکلات بیشتر در سطح خرد حل می شود تا در سطح کلان و بیشتر محله محور است. به نظر می رسد استخراج مدل مدیریت اربعین و ارائه الگوی تطبیقی آن در برخی موارد در بخش های مدیریتی می تواند راهگشای برخی مسائل کشور باشد.

یکی از تجربیات جالب این سفر مشاهده همکاری خادمان ایرانی با خادمان عراقی در برخی مکان های خاص بود. یادم هست اولین شب در نجف را در قسمت خانم های حرم امیرالمومنین(ع) گذراندیم. جایی که رفتار خادمان ایرانی و عراقی بسیار جلب توجه می کرد و تفاوت میان فرهنگی آنها در برخی موارد مشکل ساز بود. در آنجا خادمان ایرانی برای هر نفر یک پتو روی فرش پهن می کردند، مدل آنچه در اعتکاف ها می بینیم و اندکی بعد خادمان عراقی آنها را جمع می کردند و بعضاً دلخوری هایی را به وجود می آورد. به نظر می رسد گروه ها و برنامه ریزان لازم است از برخی نکات فرهنگی قبل از ورود به پیاده روی اربعین آگاهی یابند. این مسئله نه تنها در رفتار خادم ها بلکه در رفتار زائرها هم جلب توجه می کرد. زنان ایرانی که لباس رنگ روشن بر تن داشتند و با تعجب زنان عراقی روبرو می شدند. حتی دختر بچه های عراقی در موکب ها و منازل سوال می کردند چرا اینها لباس مشکی بر تن ندارند چرا که در فرهنگ آنها اربعین باید لباس مشکی بر تن داشت و حتی بچه ها از این قاعده مستثنی نیستند. اینکه متولی ارائه نکات تابوهای فرهنگی به زائران ایرانی کیست باید مشخص شود. آیا رسانه ها باید اطلاع رسانی کنند یا آژانس ها و یا سازمان ها و نهادهای دیگر مانند حج و زیارت و غیره. به هر حال توجه به تابوهای فرهنگی کشور میزبان یکی از مهمترین نکاتی است که نباید در آموزش آن به خادمان و زائران ایرانی از آن غفلت کرد.

یک مسئله عمومی در این سفر بی توجه زائران به نظافت مسیر است. اکثر زائران زباله هایی را که باید در جایگاه خاص آن قرار دهند در طول مسیر رها می کردند و به راه خود ادامه می دانند. یکی از همسفرهایمان در یک حرکت داوطلبانه هر زباله ای را که می دید داخل کیسه می ریخت و در کنار یک سطل آشغال قرار می داد. مشاهده این نکات ریز که می توانست در سطح کلان آن منجر به بیماری شود چگونه باید مدیریت شود تا کمترین هزینه را برای کشور میزبان داشته باشد؟ به نظر می رسد در این زمینه از ظرفیت خود زائران نباید غافل شد. اگر هر زائری یک خادم باشد ولو اینکه لیوان ها و بطری های یکبار مصرف را جمع کند بخش زیادی از مسائل بهداشتی طول مسیر حل می شود. و شاید دیگر کسی باقی نماند که زباله اش را رها کند. شاید با ایجاد میزهایی تبلیغی در بخش های مرزی و توجیه زائران، ایجاد پویش های مردمی بتوان بار این کار را کاهش داد و زائران را توجیح کرد.

به کربلا رسیدم گروه خسته بودند و بعضی ها آنقدر خسته بودند که نمی خواستند حرم بروند حدود 2 ساعت در کربلا گشتیم تا در نهایت موکبی که هم آقایان و هم خانم ها را در خود جای دهد یافتیم. یکی از مهمترین سختی های این سفر کم بود مکان امن و مناسب برای خانم هاست. علیرغم تعداد قابل توجه زائران خانم در پیاده روی اربعین، تعداد مکان های ویژه بانوان پاسخگوی آنها نیست. نیم نگاهی به آمار حضور خانم ها در مراسم پیاده روی اربعین نشانگر نیاز به تدارک مکان ها بیشتری برای بانوان است. به خصوص از موکب داران ایرانی انتظار بیشتری برای حمایت از بانوان می رود. مسائل امنیتی نیز در این مسئله دخیل اند. برای خانم ها امکان حضور در هر منزل و خانه ای فراهم نیست.

یکی از مهمترین توشه های سفر اربعین بحث های تربیتی برای تمام گروه های سنی زائران و به خصوص کودکان است. نحوه برخورد، نشست و برخاست، پذیرایی، احترام و... با زائران و متقابلاً هدیه دادن زائران به خانواده میزبانان، بازی و تعامل کودکان با یکدیگر و به خصوص مشاهده کودکانی که توسط والدین تشویق می شوند تا با سقایی از زائران پذیرایی کنند، درس های تربیتی خاصی نهفته است که نیاز به توجه و تقویت دارد.

علیرغم چندین سال تجربه سفر اربعین زائران ایرانی، هنوز هم در بیشتر موارد شاهد ناهماهنگی هایی هستیم که زائران با آنها درگیر هستند. هنوز برای برنامه ورود و خروج زائران در مرزها شکل منسجم و کارآمد وجود ندارد. در برخی موارد سیستم قطع می شود. نیروی انسانی در گیت نیست و... . هنوز مسئله حمل و نقل زائران و افزایش خودسرانه و فردی قیمت ها وجود دارد. اتوبوس انتقال زائران از مرز به سمت پایانه رایگان است اما راننده نفر3000 تومان کرایه می گیرد. ای کاش مسئولین برای یکبار هم که شده در مراسم اربعین جرأت ثابت نگه داشتن قیمت ها را به خود می دادند و برای آن فرآیند تعریف می کردند. و ای کاش حداقل در بخش حمل و نقل برای یکبار هم که شده فرهنگ نگرفتن ماهی از آب گل آلود را به احترام زائران امام حسین(ع) تمرین می کردیم.

در مجموع توجه به ظرفیت های آشکار و پنهان اربعین نیاز به برنامه ریزی و تدارک پروژهای مطالعاتی دارد که متولیان فرهنگی و علمی کشور نباید از آن غافل باشند. در بحث تعاملات میان فرهنگی، اطلاع یابی و آگاهی بخشی از تابوهای فرهنگی به خادمان و زائران، تولید محصولات فرهنگی و رسانه ای چند زبانه، شناسایی سوژه های رسانه ای و هنری برای تولیدات هنری و برنامه سازی، پاسخ به سوالات و شبهات مطرح شده درباره سفر اربعین و ارائه بخش های عقلانی در کنار شور حسینی، استخراج و تقویت ظرفیت های تربیتی و مدل مدیریت اسلامی، برنامه ریزی برای ارائه خدمات بهتر و مناسب تر موکب های ایرانی به زائران و بخصوص خانم ها، جلوگیری از سوء استفاده برخی افراد برای افزایش قیمت ها و آموزش قبل سفر به زائران، خادمان و موکب داران با تکیه بر عناصر فرهنگی کشور میزبان از مهمترین مواردی است که باید متولیان و برنامه ریزان بیش از پیش به آنها توجه کنند.

اعظم علی‌اصفهانی - دانشجوی دکتری مدیریت رسانه