مقایسه نمایشگاه‌های مهم کتاب جهان
نمایشگاه‌های کتاب در دنیا با رویکردها و اهداف گوناگون برگزار می‌شوند. در مقایسه این رویدادهای مهم فرهنگی باید این تفاوت‌ها و اهداف گوناگون را در نظر گرفت.
نسیم‌آنلاین: در آستانه برگزاری سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران هستیم و کم‌کم تب‌وتاب برگزاری نمایشگاه بالا می‌گیرد.
در طرف مقابل، انتقادات و یا توجیهاتی نیز به شکل برگزاری آن وارد می‌شود که البته نیازمند درک همه‌جانبه از نمایشگاه‌های کتاب است.
این رویدادها تقریبا در همه‌جای جهان برگزار می‌شوند و البته هرکدام ویژگی و اهداف خاص خود را دارند.
چگونه مقایسه کنیم؟
تاریخ برگزاری اولین نمایشگاه کتاب جهان به حدود پانصد سال پیش برمی‌گردد. سال 1564 در شهر فرانکفورت؛ یعنی همان شهری که گوتنبرگ در چند کیلومتری آن دستگاه چاپ را اختراع کرد.
در این نمایشگاهها البته خرید و فروش کتاب بصورت جنسی انجام می‌شد. یعنی ناشران و بازاریابان کتاب را با هم مبادله می‌کردند.
در سال ۱۹۴۹ میلادی اولین نمایشگاه کتاب پس از دوران جنگ جهانى، در کلیسای مشهور «پائول» در فرانکفورت از سوی اتحادیه ناشران و کتابفروشان ایالت «هسن» برگزار شد.
در این نمایشگاه ۸۵۰۰ عنوان کتاب از ۲۵۰ ناشر به نمایش گذاشته شد و ۱۴ هزار نفر از آن بازدید کردند.(1)
در ایران اما اولین نمایشگاه بین‌المللی کتاب در سال 1366 برگزار شد. به گفته صباح زنگنه رئیس وقت نمایشگاه، دویست ناشر داخلی با هشت هزار عنوان کتاب و 196 ناشرخارجی با 26 هزار عنوان کتاب، در برگزاری آن شرکت فعال داشتند.(2)
همه‌ی نمایشگاه‌های کتاب دنیا به یک شکل برگزار نمی‌شوند و بسته به نوع شرکت‌کنندگان و بازدیدکنندگان آن ممکن است متفاوت باشند.
برخی نمایشگاهها برای عموم مردم، برخی برای ناشران حرفه‌ای و برخی به شکل ترکیبی برگزار می‌شوند؛ بنابراین در مقایسه نمایشگاهها باید این موضوع را درنظر گرفت.
درمورد این نمایشگاهها توصیفات مختلفی به کار می‌رود. این توصیفات ممکن است از نظر بازدید کنندگان، شرکت‌های نشر، تعداد غرفه‌ها و... متفاوت باشند.
گذشته از این‌ها برای مقایسه میان نمایشگاهها باید عوامل دیگری چون میزان جمعیت کشورها یا سرانه مطالعه را نیز در نظر گرفت و در مقایسه لحاظ کرد.
اما برای درک بهتر از شرایط برگزاری نمایشگاه‌های کتاب سری به نمایشگاه‌های مهم دنیا بزنیم تا بدانیم مهم‌ترین نمایشگاه‌های کتاب دنیا کدامند.
نمایشگاه کتاب فرانکفورت
نمایشگاه فرانکفورت به دلیل تعداد شرکت‌های انتشاراتی حاضر در آن بزرگترین نمایشگاه کتاب جهان محسوب می‌شود.
نمایشگاه پنج روزه کتاب فرانکفورت در سال ۲۰۲۳، بالغ بر ۲۱۵ هزار بازدیدکننده داشته که ۱۰۵ هزار نفر آن بازدیدکنندگان تجاری و ۱۱۰ هزار نفر دیگر مردم عادی بوده‌اند. ۴۰۰۰ ناشر در این نمایشگاه از ۹۵ کشور حضور داشته‌اند.(3)
این نمایشگاه پنج روزه، در سه روز ابتدایی مختص بازدیدکنندگان حرفه‌ای صنعت نشر و در دو روز پایانی به روی عموم مردم باز است.
لازم به ذکر است که در این نمایشگاه تنها «معرفی» کتابها صورت می‌گیرد و خرید فروش کتاب انجام نمی‌شود. بر این اساس شاید مقایسه بازدیدکنندگان آن با دیگر نمایشگاهها از دقت لازم برخوردار نباشد.
نمایشگاه 5 روزه کتاب فرانکفورت در سال ۲۰۲۳ ، بالغ بر ۲۱۵ هزار بازدیدکننده داشته که ۱۰۵ هزار نفر آن بازدیدکنندگان تجاری و ۱۱۰ هزار نفر دیگر مردم عادی بوده‌اند.
نمایشگاه کتاب هنگ‌کنگ
این نمایشگاه یکی از بزرگترین رویدادهای فرهنگی شرق آسیاست که حدود یک میلیون نفر بازدیدکننده دارد و اولین بار در سال 1990 برگزار شد.
سال گذشته این نمایشگاه با 600 رویداد فرهنگی همزمان برگزار شد و در مجموع ۷۸۰ غرفه‌دار از ۳۶ کشور و منطقه در آن شرکت کردند.
پیش از شیوع کرونا این نمایشگاه رکورد بازدید یک میلیون نفری را شکست اما با شیوع کرونا این روند افزایشی ادامه پیدا نکرد.
با وجود این رکورد اما میانگین هزینه بازیدکنندگان برای خرید کتاب در نمایشگاه برای دومین سال متوالی با کاهش روبه‌رو شد.(4)
نمایشگاه هنگ‌کنک یک نمایشگاه غیرتجاری است؛ یعنی امکان خرید کتاب برای عموم مردم در آن وجود دارد و مختص فعالان حرفه‌ای نشر نیست.
نمایشگاه کتاب قاهره
نمایشگاه کتاب قاهره برای اولین بار در سال 1969 افتتاح شد. این نمایشگاه یکی از بزرگترین نمایشگاه‌های کتاب جهان و قدیمی‌ترین آنها در جهان عرب است.
طبق آمار اعلام شده توسط وزارت فرهنگ مصر، در دوره پیشین این نمایشگاه، حدود 4 میلیون و هشتصد هزارنفر بازدیدکننده شرکت کردند که بیشترین میزان از زمان آغاز آن در سال 1969 است. (5)
این نمایشگاه کتاب که در مرکز نمایشگاه بین المللی مصر در قاهره جدید برگزار می شود، میزبان 1200 موسسه انتشاراتی از 70 کشور است.
نمایشگاه قاهره مختص فعالان حوزه نشر نیست و عموم مردم می‌توانند در آن شرکت کنند و کتاب مورد نظر خود را تهیه کنند.
نکته مهم اینکه بازدید از این نمایشگاه رایگان نیست و برای بازدید از آن باید پنج پوند بپردازید.(6)
نمایشگاه کتاب لندن
این نمایشگاه در سال ۱۹۷۱ طرح‌ریزی و اجرایی شد. نمایشگاهی که حالا یکی از مهم‌ترین رخدادهای فرهنگی در سطح جهانی است.
هر ساله بیش از ۲۵ هزار ناشر، کتابفروش، نویسنده، مترجم و مسئولان کتابخانه‌های گوناگون سراسر جهان در آن شرکت می‌کنند.
تحول نمایشگاه کتاب لندن از نمایشگاه «کتابفروشان» به نمایشگاه «حقوق نشر» در سالهای ابتدایی قرن 21 انجام شده است و تنها بخش کوچکی از تاریخ آن را تشکیل می‌دهد.(7)
مدیر این نمایشگاه در همان سال‌ها گفت که این رویداد یک رویداد مکمل برای نمایشگاه کتاب فرانکفورت است.(8)
علاوه بر اینکه این نمایشگاه به فعالان حوزه نشر اختصاص دارد، بازدید کنندگان از نمایشگاه در لندن حداقل ۳۵ پوند برای بازدید از نمایشگاه می‌پردازند.
هزینه متوسط شرکت در کنفرانس‌ها نیز به طور متوسط ۳۰۰ پوند است.(9)
همچنین از دیگر خصوصیات نمایشگاه کتاب لندن خصوصی بودن آن است که بنا به اذعان مدیر آن، هیچ کمک دولتی دریافت نمی‌کند و بیشتر درآمد خود را از محل فروش بلیط کسب می‌کند.(همان)
نمایشگاه کتاب در چین
این نمایشگاه بیست و نهمین دوره خود را در سال گذشته میلادی با حضور بیش از 2500 غرفه و 200 هزار عنوان کتاب در پکن برگزار کرد.
در دوره پیشین این نمایشگاه در سال 2023 روزانه حدود صدهزار نفر از آن بازدید کردند(10) که البته با توجه به جمعیت این کشور عدد زیادی به شمار نمی‌آید.
بازدیدکنندگان این امکان را دارند که کتابها و محصولات فرهنگی را با قیمت های تخفیفی در غرفه‌های مختلف خریداری کنند.(12)
مکمل این نمایشگاه، نمایشگاه کتاب کودک و نوجوان شانگهای است که بصورت اختصاصی به ارائه کتابهای این رده سنی می‌پردازد.
این رویداد سال گذشته دهمین دوره خود را پشت سر گذاشت. طی سه روز، بیش از 400 هزار نفر از نمایشگاه بازدید کردند که 19 هزار بازدیدکننده حرفه‌ای در آن حضور داشتند.(13)
نمایشگاه کتاب کلکته
اولین دوره از این رویداد در سال 1976 با هدف تامین نیاز کتاب دوستان به کتابهای خوب و جبران کمبود کتابفروشی‌های محلی، با حضور تنها 34 ناشر برگزار شد.
در دوره اخیر این نمایشگاه در سال 2023 بیش از دو میلیون و پانصدهزار نفر از آن بازدید کردند. در این رویداد نیز عموم مردم امکان شرکت و خرید کتاب را دارند.
در دور گذشته این رویداد، اسپانیا مهمان ویژه بود. در مقابل، این کشور از هندوستان دعوت کرد تا در نمایشگاه مادرید در سال 2025 حضور داشته باشد.
این تبادلات فرهنگی نیز از آثار مهم نمایشگاه‌های کتاب است که در جنبه بین‌المللی آن خودنمایی می‌کند.
«بیگ بد ولف» و میزبانی امارات
«بیگ بد ولف» یک شرکت بزرگ کتابفروشی است که دور دنیا می‌چرخد و بزرگترین نمایشگاه‌های کتاب در جهان را در کشورهای مختلف برگزار می‌کند.
این شرکت در ساال 2009 در اندونزی پایه‌گذاری شد و تاکنون در ۳۷ شهر و ۱۴ کشور بازار فروش کتاب داشته است.
هدف این شرکت بزرگ فروش کتاب «تغییر جهان در یک زمان با یک کتاب» و تشویق همه مردم در هر سن و در هر کجا از جهان به کشف لذت‌های خواندن است.(14)
این شرکت زمستان سال گذشته بعد از چند کشور از جمله کامبوج، هنگ‌کنگ، اندونزی، میانمار، پاکستان و... مهمان امارات شد.
در ایام شیوع کرونا بود که توافق‌نامه‌ای مشترک جهت همکاری فرهنگی میان سازمان کتاب شارجه و این شرکت امضا شد.
هدف از آن سازماندهی بزرگترین بازار تخفیف کتاب در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و در راستای حمایت از صنعت نشر و دسترسی خوانندگان به گستره وسیعی از کتب بود.
این شرکت با هدف ارائه کتابها با تنوع بالا و با قیمت مناسب سیاست تخفیف حداکثری را در پیش گرفته و تا ۸۰ درصد تخفیف نیز بر روی برخی آثار لحاظ کرده است.
این شکل برگزاری نمایشگاه کتاب نیز در نوع خود منحصر به فرد است و بجای دولت‌ها یا بخش خصوصی، شرکت‌های بین‌المللی برگزاری آن را بعهده می‌گیرند.
ظرافت‌های مقایسه
نمایشگاه‌های کتاب شامل طیفی از اشکال برگزاری هستند. بسته به اینکه تمرکز این رویدادها بر چه چیزی باشد، شکل برگزاری آنها نیز تغییر می‌کند.
برخی نمایشگاهها با حضور عموم مردم برگزار می‌شوند و علاوه بر معرفی کتابها، کتابفروشی‌ها و ناشران، محل خرید و فروش کتابها نیز هستند.
در این نوع نمایشگاهها طبیعتا میزان استقبال عموم مردم بیشتر خواهد بود. ضمن اینکه برای شرکت در برخی از آنها باید هزینه‌ای نیز پرداخت کنید و در برخی دیگر نیاز به پرداخت هزینه نیست.
اما در نمایشگاه‌های تجاری، بیشتر بازدیدکنندگان آن فعالان حوزه نشر هستند و محلی برای معرفی و رونق کسب‌وکار نشر در میان فعالان این حرفه است.
در این نوع رویدادها نیز رویکردهای مختلفی می‌تواند وجود داشته باشد. از معرفی و آشنایی گرفته تا بستن قراردادهای مالی و تامین هرچه بیشتر هزینه‌ها.
بنابراین نمی‌توان تمام نمایشگاه‌های کتاب دنیا را با یک معیار مقایسه کرد.
در این میان ابتکارات جدید از نوع «بیگ بد ولف» که به شکل بین‌المللی در نقاط مختلف جهان نمایشگاه کتاب برگزار می‌کند قابل توجه‌اند.
نمایشگاه‌های مکمل نیز می‌توانند برای جبران ضعف‌ها یا محدودیت‌های دیگر نمایشگاه‌های کتاب برگزار شوند. از جمله نمایشگاه کتاب لندن که به نوعی مکمل نمایشگاه کتاب فرانکفورت است و جنبه‌ی مالی و تجاری آن پررنگ‌تر است.
