دیپلماسی فرهنگی ترکیه در آسیای میانه و عراق
دیپلماسی فرهنگی ترکیه در کنار رویکردهای سیاسی و اقتصادی آن، تکه‌ی دیگری از پازل سیاست‌های «نوعثمانی‌گری» دولت این کشور است. رویکردی که اتحاد فرهنگی با ترکان آسیای میانه و عراق را سرلوحه قرار داده است.
نسیم‌آنلاین؛ محسن خسروی: امپراتوری عثمانی در 1924 میلادی از بین رفت. اما فکر عثمانی ادامه یافت. تفکری که حتی اصلاحات آتاتورک نیز نتوانست رد آن را بطور کامل از ترکیه کنونی پاک کند. «عثمانی» گرچه به همان شکل نخستین ادامه پیدا نکرد اما در سال‌های بعد دوباره متولد شد. بعد از روی کار آمدن آتاتورک در ترکیه گرایش به غرب به بالاترین حد خود رسید. همچنین سعی می‌شد اسلام به عنوان نشان عقب‌افتادگی و پسرفت مطرح شود. اما آرام‌آرام در ترکیه فضایی شکل یافت که در مقام جریان منتقد تفکر آتاتورک قرار گرفت. از این فضا تحت عنوان «پساکمالیسم» و بعدها «نوعثمانی‌گری» نام برده شد.
انتقاد از غرب و اسرائیل، اعتدال نسبت به کردها، استفاده از ادبیات و واژگان اسلامی، چندجانبه‌گرایی در سیاست خارجی، تلاش برای ایجاد فاصله با غرب و نزدیکی به کشورهای اسلامی از جمله ویژگی‌ها و اتفاقات دوره «پساکمالیسم» بود. اوج این ماجرا روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه (حزب کنونی حاکم به ترکیه) به عنوان حزب اسلام گرای میانه‌رو در سال 2002 بود. بعد از این اتفاق بود که گفتمان نوعثمانی‌گری به شکل مشخص مطرح شد.
بر این اساس در سیاست‌های فرهنگی ترکیه گفتمان «نوعثمانی‌گری» پررنگ است. دیپلماسی فرهنگی ترکیه از طرفی در عراق و از طرف دیگر در آسیای میانه با توجه به اشتراکات فرهنگی و مردم‌شناسی بیشتر اعمال می‌شود. در انتخابات کنونی ریاست‌جمهوری ترکیه نیز اردوغان نماینده‌ی گفتمان نوعثمانی‌گری است.
درمورد حوزه‌ی روابط فرهنگی در ترکیه باید دانست که نهادهای فعال در حوزه دیپلماسی فرهنگی در ترکیه متعددند. مهمترین آنها در جدول زیر آمده است:
|
وزارت فرهنگ و گردشگری |
در برخی کشورهای حوزه بالکان خانه‌های فرهنگ دایر کرده است و آنها را اداره می‌کند اما به تازگی آنرا به بنیاد «یونس امره»(در ادامه معرفی می‌شود) سپرده‌اند. |
|
اداره کل دیپلماسی عمومی |
بررسی و تحلیل بازتاب خبرهای ترکیه در رسانه‌های جهان را به‌عهده دارد و نقاط ضعف آن را برطرف می‌کند. |
|
سازمان آموزش عالی ترکیه |
بر فعالیت های دانشگاهی ترکیه نظارت می‌کند. مبادله‌ی دانشجو، مبادله‌ی استاد، و تاسیس کرسی‌های زبان و ادبیات ترکی در دیگر کشورها از وظایف آن است. وجود تعداد بالای نخبگان ترک‌زبان تحصیل‌کرده در ترکیه که بعدا به کشور خود برمی گردند از نتایج فعالیت این سازمان است. |
|
سازمان دیانت |
بعد از آموزش‌وپرورش، بزرگترین نهاد از نظر بودجه و نیروی انسانی در ترکیه است. (با 90 هزار نیروی انسانی) و وظیفه نظارت بر امور دینی را داراست. سه هزار نیرو در خارج از کشور دارد و دو هزار مسجد ترک را در خارج کشور اداره می‌کند. این در حالی است که دولت ترکیه اساسا دولتی «لاییک» به شمار می‌آید. |
|
موسسه تیکا |
یک سال بعد از فروپاشی شوروی تشکیل شد. نام کامل آن «آژانس همکاری توسعه بین الملل ترکیه» است که با هدف کمک اقتصادی، فرهنگی و فنی و آموزشی به کشورهای ترک زبان و بالکان تشکیل شد. نوسازی فرهنگی، بازسازی و مرمت اماکن و مدارس، اشتغال، کمک خیریه، راهسازی و توسعه فنی از جمله وظایف این نهاد است. |
|
سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه |
ارتباط تمام وقت با جامعه هدف به منظور انعکاس خبری، دیپلماسی رسانه‌ای، افکارسازی، آینده‌سازی، جریان‌سازی، جنگ اطلاعاتی آشکار، سریال‌سازی و ترمیم افکار عمومی، و فعالیت در حوزه زنان و کودکان از جمله وظایف این سازمان است. |
|
موسسه تومر |
موسسه ای برای آموزش زبان ترکی وابسته به دانشگاه آنکارا |
|
بنیاد یونس امره |
«یونس امره» شاعر بزرگ ترکیه‌ای است. ابتدا برای آموزش زبان ترکی به خارجیان ایجاد شد اما عملا به نماینده فرهنگی ترکیه در خارج تبدیل شده است. وظیفه این بنیاد آشناسازی اولیه با ترکیه، هموارسازی مسیر فرهنگی، مسئول ایجاد دیالوگ زبانی و ایده‌سازی ترک‌شناسی است. |
|
بنیاد زبان ترک |
برای پالایش زبان ترکی عثمانی که شصت درصد آن فارسی و عربی بود تشکیل شد |
|
بنیاد تاریخ ترک |
آثار و متون تاریخی ترکان را که بیشتر به فارسی و عربی است به زبان ترکی منتشر می‌کند. از جمله فعالیت‌های آن این است که در مورد واقعه تاریخی «قتل‌عام ارمنیان» در زمان عثمانی مدارکی را جمع آوری کردند که این قتل‌عام آنگونه هم که روایت شده گسترده نبوده است. |
|
رادیو و تلویزیون خصوصی |
در داخل ترکیه بیش از 300 کانال تلویزیونی ترکیه‌ای فعالیت دارند. همچنین چهل تا پنجاه شبکه‌ی رادیویی به زبانهای مختلف نیز فعال اند. عمده‌ی شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی ترکی متعلق به بخش خصوصی است. در سال 2011 ترکیه بیش از 60 میلیون دلار با فروش بیش از صد سریال به بیست کشور دنیا بدست آورد |
نگاه از بالا به پایین ترکیه نسبت به کشورهای بازمانده و جداشده از امپراتوری عثمانی مانند عراق باعث شده است تا با اتخاذ سیاست نوعثمانی‌گری به دنبال روابط اقتصادی و سیاسی گسترده‌ای با این کشورها باشد و این روابط را در چارچوب فرهنگی آن، برای بازتجدید حیات عثمانی گسترش دهد.(1)
ترکیه سعی دارد از ابزارهای نفوذ خود در عراق بیشتر بهره ببرد. ادعای ارضی ترکیه به موصل، وجود اقلیت ترکمان در شمال عراق و نیاز جغرافیایی منطقه به راه‌های مواصلاتی ترکیه، ابزارهای این کشور برای اعمال دیپلماسی فرهنگی این کشور در عراق است. از نظر تاریخی نیز عراق جزئی از قلمرو امپراتوری عثمانی بوده است.
ترکمان‌های عراق نیز جمعیت قابل‌توجهی هستند که در زمان حکومت عثمانی به شمال عراق کوچانده شدند و جمعیت آنها از پانصدهزار تا سه میلیون نفر تخمین زده شده است. ترکمانان بعد از اعراب و کردها سومین گروه قومی بزرگ عراق را تشکیل می‌دهند. این نیز یکی از اهرم‌های ترکیه برای اعمال دیپلماسی فرهنگی در عراق است.
اما این به معنای سرمایه‌گذاری ترکیه روی این جمعیت و رها کردن بقیه جمعیت عراق نیست. وجود شبکه‌های تلویزیونی عرب‌زبان ترکیه شاهدی بر این مدعاست. دیپلماسی فرهنگی ترکیه در عراق از طریق ابزارهای مختلفی انجام می‌شود که می‌توان آنها را اینگونه برشمرد:
1-رسانه
تأثیر فرهنگی ترکیه در جهان عرب و خصوصا عراق، نتیجه مستقیم دو نوع از اقدامات و ابتکار عمل رسانه‌ای حساب‌شده است: از یک طرف، نفوذ فرهنگی شرکت‌های خصوصی ترکیه‌ای با سریال‌های تلویزیونی و از سوی دیگر، راه‌اندازی کانال‌های تلویزیونی برای مخاطبان عرب. کانال‌هایی مثل تیآرتی عربی، خبرگزاری آناتولی عربی، مجموعه شبکه‌های جم با بخش‌های فارسی، عربی و کردی.
«دره گرگها: عراق» یک فیلم سینمایی اکشن ترکی در سال 2006، داستان مربوط به یک تیم کماندویی ترکیه است که برای ردیابی فرمانده نظامی آمریکا به عراق می‌رود. این فیلم در زمان اشغال عراق اکران شده است و وقایع زندگی واقعی را مانند اشغال عراق و رسوایی شکنجه ابوغریب پوشش می‌دهد. این فیلم با اکران عمومی در سراسر ترکیه، به پرفروش‌ترین فیلم سال 2006 بدل شد و البته در میان اعراب سنی و ترکمان‌ها مورد استقبال قرار گرفت.
طبق برخی آمارها، 74 درصد از مردم شانزده کشور خاورمیانه که عراق نیز یکی از آنهاست، حداقل یک سریال ترک را به‌طور کامل دنبال کرده‌اند و بسیاری از آنها نام چندین بازیگر ترک را می‌شناسند.(یورونیوز، 29 می 2012) به گفته‌ی عزت پینتو، مدیرعامل آژانس جهانی که «توزیع‌کننده مستقل برنامه‌های تلویزیونی در بازارهای جهانی» است، ترکیه پس از هالیوود دومین صادرکننده سریال‌های تلویزیونی است. نفوذ فیلم‌ها و سریال‌های ترکیه در میان بخش کرد عراقی نیز بالاست. دو کانال «کُردماکس» و «نت تی‌وی» از مهمترین شبکه‌های کردی در اقلیم هستند که فیلم‌های ترکی را با دوبله و کیفیت بالا به نمایش می‌گذارند.
2-زبان
«اگر توجه جوانان به گروه زبان و ادبیات ترکی دانشگاه بغداد مانند گذشته ادامه یابد، گروه زبان ترکی بخش زبان انگلیسی را پشت سر می‌گذارد و بزرگترین گروه زبان این دانشگاه خواهد بود.» این توییتی است که سفیر ترکیه در عراق منتشر کرد. در همین چارچوب، در کردستان عراق، تاسیس مدارس ترکیه سابقه‌ای چندین ساله دارد. شاید بارزترین آنها تاسیس مجموعه مدارس «ایشق» (عشق) از سال 2008 در این اقلیم باشد. این مدارس تحت نظارت معلمان و کادر آموزشی ترک اداره میشوند. دانشگاهی نیز تحت همین عنوان در شهر سلیمانیه ایجاد شده است.
گویش ترکمنی در سال 2005 طبق قانون اساسی عراق به رسمیت شناخته شد. از آن زمان، ترکمن‌های عراق تعداد زیادی مدرسه ترکی را با کمک دولت ترکیه افتتاح و به واسطه‌ی رسانه‌های ترکیه، به استانداردسازی گویش‌های آن با زبان ترکی استانبولی پرداختند.
بنیاد معارف ترکیه نیز با در اختیار گرفتن یک مدرسه‌ی خصوصی در شهر اربیل، مرکز اقلیم کردستان در سال 2018 در سطوح پیش دبستان، دبستان، راهنمایی و دبیرستان با ظرفیت هزاروپانصد نفر فعالیت می‌کند. دانش‌آموزانی که در مدرسه بنیاد معارف در عراق آموزش می‌بینند، می‌توانند به راحتی در ترکیه ادامه تحصیل دهند.
3- مذهب
بخش دیگری از دیپلماسی فرهنگی ترکیه در عراق با توجه به رویکرد نوعثمانی‌گرایانه آن، حوزه‌ی مذهبی شکل می‌دهد. در این چارچوب ترکیه تلاش کرد در راستای معرفی خود به‌عنوان مرجعیت اهل سنت و ارتباط و نزدیکی بیشتر با اهل سنت عراق، بقاع متبرکه‌ی آنان را به تبعیت از مدل ایران در ستاد بازسازی عتبات عالیات بازسازی و نوسازی کند.(1)
4- ناسیونالیسم ترکی
به عنوان نمونه جبهه ترکمانی که در مناطق شمالی عراق فعالیت دارد و تحت حمایت ترکیه است، به سخنگوی دولت ترکیه و حزب عدالت و توسعه تبدیل شده است و هرگونه ائتلاف یا اعتراض علیه سیاست‌ها و برنامه‌های دولت مرکزی عراق یا دولت محلی اقلیم کردستان را با هماهنگی ترکیه انجام می‌دهد. در جریان رفراندوم استقلال اقلیم کردستان از عراق نیز جبهه ترکمانان راهپیمایی اعتراضی برگزار کرد.
دیپلماسی فرهنگی ترکیه در آسیای میانه
با فروپاشی شوروی به ناگاه پنج جمهوری ترک‌تبار ازبکستان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان در منطقه قفقاز و آسیای مرکزی ایجاد شد. تا قبل از فروپاشی، ترکیه خود را تنها دولت ترک در جهان می‌دانست. اما بعد از دوران جنگ سرد و فروپاشی شوروی نگاه ترکیه به شرق و آسیای میانه افزایش یافت و احساس کرد می تواند قدرتی هژمونیک در این منطقه باشد. ترکیه در ادامه‌ی سیاست‌های نوعثمانی‌گرایانه با تکیه بر عامل زبان و فرهنگ ترکی روابط ویژه‌ای با این جمهوری‌ها برقرار کرد.
در سال 1992 اولین اجلاس سران کشورهای ترک‌زبان منطقه در آنکارا تشکیل شد. در این اجلاس از آغاز دوره‌ا‌ی جدید سخن به میان آمد و از این منطقه با عنوان سرزمین «نیاکان ترک» نام برده شد.
مشکلات فرهنگی کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز در طول هفتاد سال حکومت شوروی سابق، این فرصت را برای ترکیه فراهم آورد تا پس از استقلال، دست یاری به سوی آنها دراز کند و به گسترش ملیت‌گرایی و تشکیل دولت بزرگ ترک بیندیشد. بدین منظور درست پس از فروپاشی شوروی، دو سازمان نیمه‌دولتی «بنیاد زبان ترک» و «بنیاد تاریخ ترک» که هر دو وابسته به موسسه‌ی عالی فرهنگ، زبان و تاریخ آتاتورک‌اند مسئولیت القای سیاست فرهنگی ترکیه به کشورهای حوزه‌ی آسیای مرکزی و قفقاز را به عهده گرفتند.
گسترش رادیوتلویزیون و روزنامه‌ها از مهمترین اقدامات ترکیه در این منطقه است. در این برنامه‌ها، تلاش می‌شود احساسات ناسیونالیستی مردم این منطقه درمورد زبان مشترک و برادری اقوام مختلف ترک‌زبان برانگیخته شده و به آنان تفهیم شود که این کشورها متعلق به دنیای واحدی هستند که ازیکدیگر جدا شده‌اند و باید دوباره متحد شوند.
ترکیه با اشاره به گستردگی پوشش زبان ترکی به عنوان پنجمین زبان جهان که 150 میلیون نفر از بالکان تا چین به آن تکلم می‌کنند در تلاش است که خود را همچون یک مغناطیس فرهنگی برای ملت‌های ترک منطقه معرفی کند.
در بخش دولتی، بخش فرهنگی سفارت‌های ترکیه در جهان تحت عنوان «موسسه یونس اِمره» برنامه های مختلفی برای گسترش زبان ترکی دارد. از جمله فراخوان استادان ترک برای برای آموزش زبان ترکی در کشور مقصد، راه‌اندازی و تجهیز کتابخانه‌های تخصصی ترک‌شناسی، فراهم کردن منابع دیجیتالی، انعقاد پروتکل همکاری با دانشگاه‌ها برای تاسیس رشته زبان و ادبیات ترکی و... .
در بخش خصوصی نیز فعالیت گسترده آموزشی «فتح الله گولن» در آسیای میانه اهمیت دارد. این فعالیت‌ها تا پیش از کودتای سال 2016 در ترکیه از طرف دولت این کشور حمایت می‌شد اما بعد از کودتا به‌علت گمانه‌زنی‌ها در دست داشتن گولن در کودتا این حمایت قطع شد. بعد از این اتفاق اکثر کشورهای آسیای میانه به تبعیت از دولت ترکیه اقدام به تعطیلی موسسات آموزشی گولن و اخراج نمایندگان آن کردند. در این میان اما قرقیزستان از این کار امتناع کرد.(2)
اما روابط فرهنگی ترکیه با هرکدام از کشورهای آسیای میانه دارای اهمیت است. این رابطه گرچه تا به حال به علت «روحیه ملی‌گرایی محلی» این کشورها به شکل ایده‌آل نبوده اما موفقیت‌هایی نیز داشته است.
روابط فرهنگی ترکیه و تاجیکستان
حدود 2000 دانشجوی تاجیکی در دانشگاههای ترکی در تاجیکستان مشغول تحصیل‌اند. همچنین ترکیه مرکزی به نام «هم صدا» در تاجیکستان تاسیس کرده که سریال های ترکی را به فارسی تاجیکی ترجمه و دوبله می‌کند. اما بطور کلی اختلافات فرهنگی موجود میان ترکیه و تاجیکستان یعنی زبان فارسی مردم آن و احساس تعلق آنها به فرهنگ ایرانی و مشترکات تاریخی و فرهنگی، نقش ترکیه را در این کشور کم‌رنگ و ضعیف کرده است و نفوذی که ترکیه در سایر جمهوری‌های آسیای مرکزی به دست آورده در تاجیکستان میسر نشده است.(همان)
روابط فرهنگی ترکیه و قزاقستان
ترکیه اولین کشوری بود که استقلال قزاقستان را به رسمیت شناخت. روابط میان آنکارا و تاشکند بدون توقف سیر صعودی داشته است.
قزاقستان با حمایت بنیاد ترکی «کاتیف»، 28 موسسه‌ی آموزشی وابسته به ترکیه در این کشور ایجاد کرده است که حدود ده‌هزار دانش‌آموز در آن تحصیل می‌کنند. ترکیه در سال 1991 در قزاقستان دانشگاه بین المللی قزاق-ترک «خواجه احمد یسوی» را در شهر ترکستان تاسیس کرد. همچنین دانشگاه دیگری به نام «سلیمان دمیرل» در سال 1996 پایه گذاشت. از سال 1992 تا 2010 حدود 3000 دانشجوی قزاق در ترکیه و هزار دانشجوی ترکیه‌ای در قزاقستان تحصیل کرده‌اند.
روابط فرهنگی ترکیه و قرقیزستان
حداقل 14 مدرسه ترکی و 21 موسسه آموزش زبان ترکی در قرقیزستان فعال‌اند که کار آموزش 8500 دانش آموز قرقیز را به‌عهده دارند. دو دانشگاه مشترک قرقیز-ترک «آته ترک» و «مناس» نیز در قرقیزستان فعالیت دارند. از ابتدای استقلال قرقیزستان حدود 3000 دانشجوی قرقیز در دانشگاههای ترکیه تحصیل کرده‌اند.
همچنین دانشجویان دانشگاه مشترک ترکی-قرقیزی به وسیله‌ی اساتید تحصیل کرده‌ی محلّی و اساتیدی که از ترکیه اعزام میشوند، آموزش دیده و در ادامه بورسیه‌هایی برای آنان در دانشگاههای ترکیه در نظر گرفته می‌شود.
برگزاری دوره‌های آموزشی برای مدیران و مقامات مختلف قرقیزستان نیز از جمله فعالیت‌های فرهنگی ترکیه در قزاقستان است. این دوره‌ها در زمینه‌های مختلف فرهنگی، تحقیقاتی، فنّی و... در شهرهای ترکیه برگزار می‌شود.
همچنین با توجه به تبلیغات وسیعی که در شبکه‌های تلویزیونی ترکیه در مورد جاذبه‌های توریستی این کشور صورت می‌گیرد، به نظر می‌رسد تعداد افرادی که از این کشور به این منظور به ترکیه سفر می‌کنند رو به افزایش است. لازم به ذکر است که ترکیه از میان 24 کشور توریست‌پذیر دنیا رتبه ششم را به خود اختصاص داده است.
روابط فرهنگی ترکیه و ترکمنستان
حضور فرهنگی ترکیه در ترکمنستان از بقیه کشورها محسوس‌تر است. دانشگاه بین المللی «ترک-ترکمن» که از سوی ترکیه اداره می‌شود در سال 1994 تاسیس شد که در کنار آن مدارس ترک-ترکمن نیز فعالیت دارند. از ابتدای استقلال ترکمنستان تا سال 92، «سی هزار» دانشجوی ترکمن در نهادهای آموزشی ترکیه تحصیل کرده اند که با توجه به جمعیت شش میلیون نفری این کشور عدد قابل توجهی به شمار می‌آید.
ترکیه همچنین حضور پررنگ رسانه‌ای در ترکمنستان دارد و هریک از رسانه های معتبر دیداری شنیداری و مکتوب ترکیه نماینده‌ای در عشق‌آباد پایتخت این کشور دارند. تلویزیون تیآرتی ترکیه از طریق کانال «ترک تیآرتی» هرروز عصر برنامه‌های خود را همزمان در ترکمنستان پخش می‌کند. در میان خبرنگاران خارجی مستقر در ترکمنستان ترکیه‌ای‌ها بیشترین تعداد را دارند.(3) شواهد نشان می‌دهد حضور فرهنگی ترکیه در این کشور قوی است و در کنار فعّالیتهای گسترده‌ی بازرگانی و ساختمان‌سازی و صنعتی و عمرانی، فعالیت‌های گسترده‌ی فرهنگی دارد. از جمله: بیست مجتمع آموزشی بزرگ، دانشگاه ترکمن‌ترک، دانشکده‌ی الهیات ترکمن، ساخت مساجد بسیار بزرگ مانند مسجد ایاصوفیا در عشق‌آباد که در کنار آن شورای دینی نیز در ساختمان آن حضور دارد، پخش برنامه‌های تلویزیونی کانال «صحرا»، تأسیس نشریه‌ی هفتگی «زمان»، تأسیس کلاس‌های آموزش زبان ترکی استانبولی و اعزام ده‌ها استاد دانشگاه ترک به عشق‌آباد و هزاران دانشجوی ترکمن به ترکیه.(4)
به نظر می‌آید رویکرد فرهنگی ترکیه و بطور خاص حزب عدالت و توسعه در گفتمان «نوعثمانی‌گری»، از طرفی مبتنی بر عقاید ناسیونالیستی-ترکی است. این قضیه خود را در دیپلماسی فرهنگی این کشور در آسیای میانه نشان می‌دهد. اصرار ترکیه بر اتصال به جمهوری آذربایجان از طریق راه زمینی نیز شاهدی بر این مدعاست. این گرایش به «سرزمین نیاکان ترک» جنبه‌ی فرهنگی سیاست‌های حزب عدالت و توسعه را توضیح می‌دهد که در کنار ابعاد سیاسی و اقتصادی به صورت موازی در حرکت است. از طرف دیگر فعالیت‌های فرهنگی ترکیه در عراق نیز که زمانی جزء قلمرو امپراتوری عثمانی بوده در راستای همین سیاست است که با حمایت از اهل سنت عراق و همچنین ترکمانان ساکن این کشور ادامه یافته است. باید دید آیا در انتخابات جاری ترکیه، با پیروزی حزب عدالت و توسعه این سیاست‌ها ادامه می‌یابد یا مسیر دیگری پیش‌روی دیپلماسی فرهنگی ترکیه است.
منابع
-
پورعلی، پریسا، محمدرضا دهشیری، محمدرضا قائدی و حسن خداوردی. (1400). «دیپلماسی فرهنگی ترکیه در عراق با رویکرد نوعثمانی‌گری و ناسیونالیسم ترکی (2003 – 2018)». مطالعات سیاسی. (51). 1-22
- دهقانی، رضا.(1391). «الگوهای ساختاری و اجرایی دیپلماسی فرهنگی ترکیه» نشریه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام (5). 3-15
- آدمی، علی، و مریم نوری. (1392). «دیپلماسی فرهنگی ترکیه در آسیای مرکزی: فرصت‌ها و چالش‌های پیش‌رو». نشریه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. (83). 1 – 28
- رنجکش، محمد جواد. (1397). «بررسی تطبیقی دیپلماسی فرهنگی ایران و ترکیه در آسیای مرکزی». نشریه سیاست و روابط بین الملل.(4). 8-69
