راهپیمایی اربعین بستری برای تحول تمدنی
تحلیلی از دکتر حسین کچویان درخصوص راهپیمایی اربعین که در پنجمین همایش بین‌المللی اربعین حسینی با عنوان «جهانی شدن مقاومت و تحولات فراملی» در محل دانشگاه علامه طباطبایی ارائه شد
شیعه از اساس یک جریان تحول‌خواه است و «اربعین» به‌عنوان یکی از نشانه‌های پنجگانه شیعه، فرصتی برای ایجاد اجتماع جدید شیعه است. در جریان پیاده‌روی اربعین، پیوندی بین شیعیان ایجاد می‌شود که خود می‌تواند زمینه‌ای برای تحول در یک تمدن باشد. در تحلیل و تبیین رخداد اربعین، مسائل مختلفی طرح می‌شود که در این گفتار به دو نکته اساسی آن اشاره می‌کنیم؛
1. رخداد اربعین پایه و بنیاد یک تحول تمدنی است. اما یک «تحول تمدنی» چه ویژگی‌هایی دارد؟ و اربعین چقدر متضمن این ویژگی‌ها است؟ مهم‌ترین فاکتور برای تمدن‌ساز شدن یک مقوله، ظرفیت ایجاد ارزش‌های نو است و اساساً این خصوصیت مهم است که تمدن‌ها را از هم متمایز می‌کند. دوم، قدرت ایجاد تحولات اجتماعی است؛ به این معنا که نیروی اجتماعی پیش‌رونده‌ای ایجاد کند که بتواند آن ارزش‌های نو را نمایندگی کند. سوم، صرف نیروهایی که به چنین ارزش‌های نویی قائل هستند، کفایت نمی‌کند بلکه باورمندان به این ارزش‌ها، باید بتوانند یک اجتماع تحول‌خواهانه را رقم بزنند و پیوندهای اجتماعی متفاوتی را ایجاد کنند. اربعین با بهره‌مندی از این سه مقوله، از ظرفیت کامل برای ایجاد یک تحول تمدنی برخوردار است.
2. رخداد اربعین پاسخی به «شرایط تاریخی جهانی» و به شکلی خاص‌تر «شرایط تاریخی انقلاب‌اسلامی» است. اثبات این مدعاها مستلزم بیان دلایل و نشانه‌ها است؛ یکی از این ادله‌ها، به کنکاش در خود مسأله اربعین و دیگری به کنکاش در شرایط عینی و خارجی جهان برمی‌گردد. دنیای امروز، از نظر معنابخشی در ورطه فروپاشی است و روابط انسانی در حال رخت بربستن است و ما در دنیایی زیست می‌کنیم که آسیب‌های اجتماعی در حال گسترش است و این آسیب‌ها در قالب یک تحول ارزشی و با حجم و نیرویی عظیم معرفی می‌شود. مسأله دیگر در دنیای امروز، «جمعیت» است و برخلاف تصور بسیاری، مسأله جمعیت امر ساده‌ای نیست؛ چراکه بقا و تداوم هر تمدن انسانی به «جمعیت» بستگی دارد و از بین رفتن جمعیت، به معنای از بین رفتن کل تاریخ و سازکارهای تمدنی است. در دنیای امروز، امکان افزایش جمعیت حتی برای تمدنی همچون ما به سادگی ممکن نیست؛ چون فراتر از مسائل اقتصادی و اجتماعی، ارزش‌هایی در جامعه ما شکل گرفته و عقلانیتی حاکم شده که طی آن لذت و زندگی روزمره بر دشواری‌های تشکیل خانواده و در مرحله بعد فرزندآوری اولویت پیدا کرده است. در این فضا، هر قدر جهان امروز، در ارزش‌های جهان غربی گرفتار شود، از معنا، معنویت و ارزش‌های بنیادین تهی می‌شود.
اما در مورد پاسخ اربعین به شرایط تاریخی جامعه خودمان باید گفت که بی‌تردید سطوحی از منازعه‌ای که در سطح جهان وجود دارد، در درون جامعه ما هم دیده می‌شود و آن چیزی که انقلاب اسلامی را همچنان سرپا نگه داشته، لحظاتی است که ما کمابیش آن را در رخدادهایی همچون اربعین می‌بینیم. در دنیای امروز، هر جامعه‌ای برای بقای خود به چنین رخدادهای احیا‌کننده و معنابخشی نیاز دارد. جریان انقلابی در جامعه ما نیز بدون بهره‌گرفتن از چنین رخدادهایی نمی‌توانست تداوم زیادی پیدا کند و بی‌شک، دچار رکود و روزمرگی در قالب نهادها می‌شد.
ماکس وبر در پایان کتاب «اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری» وقتی چگونگی ظهور سرمایه‌داری را شرح می‌دهد، عنوان می‌کند که ما در یک قفس آهنین و تاریک گرفتار شده‌ایم که از آن گریزی نیست مگر اینکه در آینده، دین جدیدی متولد شده یا ادیان گذشته احیا شوند. او در این راستا، اشکال سه گانه‌ای از نظم اعم از «قانون»، «سنت» و «کاریزما» را برمی‌شمرد و «نظم کاریزمایی» را در تحقق بازگشت به دین اثرگذار می‌بیند. متأسفانه، با وجود کارهای پژوهشی بسیاری که در خصوص فهم «نظم کاریزمایی» صورت گرفته، این مفهوم در جامعه ما بدرستی فهم نشده است. انتخاب کاریزما به معنای پیوند خوردن با ارزش‌های فرامادی است وهیچ تمدنی بدون قرارگرفتن در «نظم کاریزمایی» و بدون اتکاء بر بنیادهای باطنی تأسیس نمی‌شود. هرچه تمدن جدید از سنت فاصله گرفت، تنک‌تر و تهی‌تر شد و پست‌مدرنیسم هم در واقع تهی‌شدن تمدن‌غرب از آن ارزش‌های بنیادین است. نکته اصلی این است که اربعین بواسطه بهره‌مندی از ارزش‌های فرامادی و بنیادین می‌تواند این تحول تمدنی را رقم بزند. بدون این ارزش‌های بنیادین، تمدنی شکل نمی‌گیرد. تنها بازمانده از آن ارزش‌های بنیادین در دنیای ما، اسلام است که در جای جای آن امکان تجربه باطنی ارزش‌های متعالی وجود دارد. بنابراین در زمانه‌ای که زمین از غیب و باطن غیب تهی است ما دائماً برای احیا‌شدن به این پیوند با عالم غیب نیاز داریم. رخداد اربعین فرصتی است تا انسان امروز از رهگذر آن به تجربه باطنی و ارزش‌های بنیادین تازه دست‌یافته و هویت جدیدی برای خود رقم بزند.
*مکتوب حاضر، متن ویرایش و تلخیص شده «ایران» از سخنرانی دکتر حسین کچوئیان است که در پنجمین همایش بین‌المللی اربعین حسینی با عنوان «جهانی شدن مقاومت و تحولات فراملی» در محل دانشگاه علامه طباطبایی ارائه شد.
