اصلاح ناتمام قانون انتخابات
چرا تناسبی شدن انتخابات دردی از مسئله مشارکت مردمی دوا نمی‌کند؟
نسیم آنلاین؛ علیرضا بهرامی: پس از چالش‌های فراوانی که مجلس در ارتباط با قانون انتخابات پیش روی خود می‌دید بالاخره نمایندگان توانستند در دقیقه 90 تناسبی شدن انتخابات مجلس در تهران را تصویب کنند. تناسبی شدن انتخابات در چند کلان‌شهر در بررسی قبلی طرح قانون انتخابات مطرح شده بود ولی نتوانست آرای لازم را به دست آورد. استدلال نمایندگان برای تصویب این قانون، حزبی شدن انتخابات و بالابردن مشارکت مردم در انتخابات است.
اگر چه تناسبی برگزارشدن انتخابات یکی از مترقی‌ترین و بهترین شیوه‌های برگزاری انتخابات است؛ ولی به نظر می‌رسد اجرای آن در شرایط فعلی دردی را از مسئله مشارکت در ایران دوا نکند. اما مشکل این طرح چیست؟ چرا تناسبی شدن با اکوسیستم سیاسی ایران سازگاری ندارد؟ پیش‌تر نیز در نسیم آنلاین به موضوع انتخابات و لزوم اصلاح قانون انتخابات پرداخته بودیم. در متن حاضر می‌خواهیم این شیوه از برگزاری انتخابات را از سه نظرگاه به چالش بکشیم. نخست چالش قانونی است. این قانون به‌نوعی در تعارض با سیاست‌های کلی انتخابات است. دومین چالش فنی است. یعنی اکوسیستم سیاسی در ایران ابزارهای سیاسی لازم برای اجرای این قانون را ندارد. چالش سوم، چالشی سیاسی است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.
تعارض قانونی
مطابق با بند 2 سیاست‌های کلی انتخابات، انتخابات مجلس باید به‌صورت دومرحلهای برگزار شود. به‌عبارت‌دیگر انتخابات مجلس باید در چهارچوب نظام حداکثری انتخابات برگزار شود:
۲ ـ برگزاری انتخابات مجلس شورای اسلامی به‌صورت دومرحلهای در صورت عدم کسب نصاب قانونی در مرحله اول.
همان‌طور که مشخص است در این بند از سیاست‌های کلی انتخابات، سیاست‌گذار به طور ضمنی نظام حداکثری را در نظر داشته است و نه نظام تناسبی. یعنی تنها در صورتی می‌توان انتخابات را دومرحلهای برگزار کرد که نظام انتخاباتی حداکثری حاکم باشد. در نظام تناسبی نمایندگان نیازی به کسب حدنصاب آرا ندارند و هر فهرست می‌تواند به نسبت آرایی که کسب کرده است نمایندگان خود را به مجلس بفرستد. در نظام تناسبی امکان برگزاری انتخابات به شیوه دومرحلهای وجود ندارد.
هر چند در این ارتباط ممکن است که شورای نگهبان منبسط‌تر عمل کند و از این اشکالات چشم‌پوشی کند. حتی ممکن است در صورت رد این طرح در شورای نگهبان، طرح به مجمع تشخیص فرستاده شود و مجمع با دیدگاه بازتری این طرح را تصویب کند.
چرا تناسبی شدن در شرایط فعلی ممکن نیست؟
تناسبی شدن انتخابات در نظامات حزبی ممکن است. یعنی نظام‌های سیاسی باید حداقلی از الزامات حزبی را داشته باشند. اما در فضای سیاسی فعلی کشور با وجود اینکه بیش از 80 حزب رسمی در کشور داریم؛ ولی این احزاب از استاندارد‌های لازم برخوردار نیستند.
احزاب در ایران التزامی به شفافیت مالی ندارند، برای ثبت حزب نیز نیازی به ارائۀ کارت حمایت‌های مردمی نیست، فرآیند انتخاب افراد و لیست بستن شفاف نیست و معلوم نیست طبق چه سازوکاری افراد وارد لیست می‌شوند و نهایتاً احزاب در فراکسیون‌های مجلس حضوری ندارند. در یک کلام می‌توان گفت که احزاب در ایران نسبتی ارگانیک با مردم ندارند و به همین دلیل نیز در صحنۀ سیاسی کشور فاقد جایگاه هستند. در پروندۀ احزاب در ایران مفصلاً به مسئله احزاب در ایران پرداخته‌ایم و در مصاحبه با دبیران کل احزاب چالش‌های این حوزه را به تصویر کشیده‌ایم.
با همه مواردی که در بالا طرح شد می‌توان گفت تناسبی شدن انتخابات کمکی به مشارکت مردم نمی‌کند. مشارکت در صورتی بالا می‌رود که احزاب واقعی و با حمایت‌های مردمی در میدان سیاسی فعال باشند و در انتخابات تناسبی شرکت کنند تا سهیم‌شدن همۀ احزاب در قدرت که از نتایج انتخابات تناسبی است، به‌معنای سهیم‌شدن همۀ طیفهای مردم در قدرت باشد.
پیشتازی اقلیت در خلأ احزاب
زمانی که احزاب فعالیت جدی ندارند، فرآیند لیست‌بستن شفاف نیست و معلوم نیست افراد با چه سازوکاری وارد لیست می‌شوند و مرام هر لیست و حزب با مرام حزب و لیست دیگر چه تفاوتی دارد، در این شرایط تناسبی شدن انتخابات مسیر را برای ورود گروه‌های افراطی فاقد بدنۀ مردمی به قدرت باز می‌کند.
پیش از این، این گروه‌ها، از هر دو جناح اصول‌گرا و اصلاح‌طلب، برای ورود به مجلس همواره مجبور به ائتلاف با گروهی بزرگ‌تر و در نتیجه تعدیل برخی تندروی‌ها در مرام سیاسی- اجتماعی و معرفی نمایندگی معتدل‌تر برای حضور در فهرست‌ها بودند. اما اکنون در صحنۀ انتخابات تناسبی می‌توانند به راحتی و به‌صورت مستقل با دریافت سهم خود از قدرت، وارد مجلس شوند. در کشورهای دیگر که انتخابات در آن‌ها به‌صورت تناسبی برگزار می‌شود، برای جلوگیری از ورود این گروه‌ها به قدرت، حداقلی مثلاً پنج درصدی در نظر گرفته می‌شود تا هر فهرستی که کم‌تر از آن رأی بیاورد، نتواند در کرسی‌های مجلس سهیم شود.
نتیجۀ چنین صحنه‌ای فقط قدرتمندتر شدن گروه‌های تندروی سیاسی است. گروه‌هایی که در مجلس فعلی مسائلی نظیر طرح صیانت، خودداری از رأی‌دادن به طرح شفافیت آرای نمایندگان و موضوعاتی ازاین‌قبیل مواضعی ضدمردمی اتخاذ کردند و از اساس اعتقادی به مشارکت حداکثری مردم در نظام سیاسی ندارند. در جناح مقابل نیز این گروه‌ها در مجالس قبلی دست به بحران‌آفرینی زده‌اند.
قانون انتخابات مجلس هنوز چالش‌های زیادی را پیش رو دارد. بزرگی بیش از حد برخی از حوزه‌های انتخابی باعث عدم شناخت و عدم مشارکت حداکثری مردم می‌شود. همچنین بی‌عدالتی در حوزه‌های انتخابی همچنان پابرجاست. در این شرایط مشخص نیست که چرا مجلس اصرار بر گنجاندن تناسبی شدن آن هم در دقیقه 90 دارد! مسئله‌ای که در نهایت موجب فرصت‌سوزی در زمینۀ اصلاح قانون انتخابات می‌شود؛ فرصتی که شاید تا سال‌ها دیگر نصیب فضای سیاسی کشور نشود.
