مطالعه‌ی فرهنگ‌های بومی عراق
سید علی حسنی در پژوهشی با راهنمایی استاد هنرور صدیقیان عضو همکار هیأت علمی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی به مطالعه فرهنگ‌های بومی عراق پرداخت.
نسیم آنلاین؛ حسین هنرور صدیقیان*:
مقدمه
عراق، به عنوان یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان، دارای فرهنگی غنی و پیچیده است که ریشه در تاریخ چند هزارساله‌ی بین‌النهرین دارد. این کشور به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، همواره محل تلاقی تمدن‌ها، ادیان، و فرهنگ‌های مختلف بوده است. از تمدن‌های باستانی مانند سومر و بابل تا دوره‌ی اسلامی و عصر مدرن، عراق شاهد تحولات فرهنگی گسترده‌ای بوده که بر شیوه زندگی، آداب و رسوم، و خرده‌فرهنگ‌های مردم آن تأثیر گذاشته است.
فرهنگ عراقی ترکیبی از عناصر عربی، کردی، ترکی، و سایر اقلیت‌های قومی و مذهبی است. مذهب، به ویژه اسلام، نقش محوری در شکل‌گیری فرهنگ این کشور دارد. شیعیان و سنی‌ها دو گروه مذهبی اصلی در عراق هستند که هر کدام آداب و رسوم خاص خود را دارند. علاوه بر این، اقلیت‌های مذهبی مانند مسیحیان، ایزدیان، و صابئین مندایی نیز در این کشور حضور دارند که هر یک به غنای فرهنگی عراق افزوده‌اند.
این مقاله با رویکردی مردم‌شناختی و جامعه‌شناختی، به بررسی فرهنگ‌های مردمی، آداب و رسوم، شیوه زندگی، و خرده‌فرهنگ‌های مردم عراق می‌پردازد. هدف این پژوهش، تحلیل تأثیر عوامل تاریخی، مذهبی، و اجتماعی بر فرهنگ عراق و ارائه‌ی تصویری جامع از تنوع فرهنگی این کشور است.
مروری بر ادبیات تحقیق
مطالعات اولیه در حوزه فرهنگ‌های مردمی عراق از دهه‌های ۱۹۶۰ به بعد آغاز شده و پژوهشگران متعددی از منظر جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی به بررسی جنبه‌های مختلف زندگی عراقی پرداخته‌اند. پژوهش‌های منتشر شده در مجلات علمی بین‌المللی و گزارش‌های میدانی، به بررسی ساختارهای خانوادگی، آیین‌های مذهبی، مراسم سنتی و رفتارهای اجتماعی پرداخته‌اند. نظریه‌های «هویت جمعی» (Collective Identity) و «تنوع فرهنگی» در تحلیل فرهنگ عراق مورد استفاده قرار گرفته و نشان داده‌اند که چگونه میراث تاریخی و تعاملات بین فرهنگی، به تکوین آداب و رسوم و شیوه‌های زندگی این جامعه کمک کرده‌اند
آداب و رسوم سنتی
آداب و رسوم سنتی مردم عراق برگرفته از تاریخ و تمدن‌های باستانی این کشور است. یکی از مهم‌ترین آداب و رسوم، جشنواره‌ها و مراسم‌های مذهبی است. به عنوان مثال، عید قربان و عید فطر از مهم‌ترین جشن‌های مذهبی در عراق هستند که با مراسم نماز، قربانی و دید و بازدیدهای خانوادگی همراه است.
یکی از مراسم‌های مهم دیگر، آیین محرم و صفر است که به ویژه در شهرهای مقدس نجف و کربلا با مراسم گسترده عزاداری برگزار می‌شود. این مراسم شامل راهپیمایی‌های بزرگ، نذورات و عزاداری‌های جمعی است که میلیون‌ها نفر از شیعیان از سراسر جهان در آن شرکت می‌کنند.
شیوه‌ی زندگی
شیوه زندگی مردم عراق تحت تأثیر عوامل جغرافیایی، تاریخی، و مذهبی شکل گرفته است. زندگی شهری در عراق با مدرنیته و سنت در هم آمیخته است، در حالی که زندگی روستایی بیشتر بر پایه کشاورزی و دامداری استوار است. غذاهای سنتی مانند قوزی، دلمه، و کباب بخشی مهم از فرهنگ غذایی این کشور را تشکیل می‌دهند. پوشش سنتی نیز تحت تأثیر مذهب و فرهنگ محلی است، به طوری که زنان اغلب از حجاب استفاده می‌کنند و مردان دشداشه می‌پوشند.
- خانواده‌های عراقی معمولاً چندنسله‌ای بوده و نقش‌های سنتی در بین اعضا به‌وضوح مشهود است. مراسم ازدواج به عنوان یکی از مهم‌ترین مناسبت‌ها، شامل آدابی مانند خطبه، مراسم عقد و جشن‌های مرتبط با آن است که در آن‌ها علاوه بر عناصر مذهبی، نشانه‌های فرهنگی بومی نیز به چشم می‌خورد.
احترام به بزرگان و انتقال آداب و رسوم از نسلی به نسل دیگر، از ویژگی‌های بارز خانواده‌های سنتی عراق محسوب می‌شود.
زبان رسمی عراق عربی است، اما زبان‌های کردی، ترکی، و آرامی نیز در میان اقلیت‌ها رواج دارد. ادبیات عراقی، به ویژه شعر، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ این کشور دارد. موسیقی و رقص‌های محلی نیز بخشی از امورات فرهنگی عراق هستند که در مراسم و جشن‌ها اجرا می‌شوند.
شیوه زندگی مردم عراق به شدت تحت تأثیر فرهنگ سنتی و دینی است. خانواده‌ها در عراق معمولاً بزرگ و گسترده هستند و رابطه‌های خانوادگی بسیار قوی و مستحکم است. نقش زنان در خانواده و جامعه به طور سنتی محدودتر از مردان بوده، اما در دهه‌های اخیر تغییراتی در این زمینه مشاهده می‌شود. فرهنگ طایفه‌ای و زندگی قبیله‌ای نیز یکی از موارد حائز اهمیت زیست جمعی عراقی‌هاست که مختصات فرهنگی خاص خودش را بوجود آورده است.
اقتصاد عراق عمدتاً وابسته به صنعت نفت است، اما کشاورزی و دامداری نیز نقش مهمی در زندگی مردم دارد. در مناطق روستایی، کشاورزی و دامداری هنوز از اصول اصلی معیشت مردم به شمار می‌رود.
زندگی روزمره مردم عراق نیز تحت تأثیر تحولات سیاسی و امنیتی قرار دارد. جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه در دهه‌های اخیر تأثیرات عمیقی بر شیوه زندگی مردم داشته است. با این حال، مردم عراق به تلاش برای بازسازی و بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی خود ادامه می‌دهند.
تحولات سیاسی و اجتماعی اخیر در عراق، از جمله جنگ‌ها و اشغال، تأثیر عمیقی بر فرهنگ این کشور گذاشته است. این تحولات باعث تغییر در شیوه زندگی، مهاجرت‌های داخلی و خارجی، و حتی تغییر در آداب و رسوم سنتی شده است. با این حال، مردم عراق همچنان به حفظ فرهنگ و هویت خود پایبند هستند.
امور فرهنگی
عراق دارای فرهنگی بسیار غنی و متنوع است. ادبیات، موسیقی، هنرهای دستی و معماری از جمله ویژگی‌های برجسته فرهنگ عراقی هستند. شعر عربی در عراق جایگاه ویژه‌ای دارد و شاعرانی مانند المتنبی و ابن عربی از مشهورترین شاعران این کشور هستند.
موسیقی عراقی نیز دارای تنوع زیادی است و شامل انواع مختلفی از موسیقی‌های سنتی و معاصر می‌شود. مقام، نوعی موسیقی سنتی عراقی است که با سازهایی مانند عود، دف و قانون نواخته می‌شود.
هنرهای دستی و صنایع دستی نیز در عراق از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. قالی‌بافی، سفالگری و صنعت چرم‌دوزی از جمله هنرهایی هستند که در عراق رواج دارند.
خرده فرهنگ ها
عراق دارای تنوع قومی و مذهبی چشمگیری است. شیعیان بیشترین جمعیت عراق را تشکیل می‌دهند و در جنوب این کشور متمرکز هستند. سنی‌ها نیز در مناطق غربی و مرکزی عراق زندگی می‌کنند. کردهای عراق بیشتر در شمال این کشور ساکن هستند و دارای فرهنگ و زبان متمایزی هستند. جشن‌های نوروز و موسیقی کردی بخشی از فرهنگ این گروه است.
مسیحیان، ایزدیان، و صابئین مندایی از دیگر اقلیت‌های مذهبی عراق هستند که هر کدام آداب و رسوم خاص خود را دارند. این تنوع فرهنگی باعث شده است که عراق به عنوان کشوری با غنای فرهنگی بالا شناخته شود.
عراق دارای تنوع قومی و زبانی بالایی است که منجر به شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌های مختلفی شده است. عرب‌ها، کردها، ترکمن‌ها و آشوری‌ها از جمله اقوام مختلفی هستند که در عراق زندگی می‌کنند. هر یک از این اقوام دارای فرهنگ، زبان و آداب و رسوم خاص خود هستند. ترکمن‌ها نیز در مناطق مختلف عراق پراکنده‌اند و دارای زبان و آداب و رسوم خاص خود هستند.
آداب و رسوم
آداب و رسوم مردم عراق ریشه در تاریخ کهن و مذهب دارد. مراسم ازدواج در عراق معمولاً با جشن‌های چندروزه همراه است. خانواده‌ها نقش مهمی در انتخاب همسر دارند و آداب و رسوم خاصی برای خواستگاری و عقد وجود دارد. مراسم مذهبی مانند محرم و عاشورا در میان شیعیان عراق از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این مراسم با عزاداری، سینه‌زنی، و تعزیه همراه است.
جشن‌های نوروز در میان کردهای عراق با شکوه خاصی برگزار می‌شود. این جشن‌ها نشان‌دهنده‌ی غنای فرهنگی و تنوع قومی در عراق هستند. اعیاد مذهبی مانند عید فطر و عید قربان نیز در سراسر کشور با مراسم خاصی همراه است
یکی از ویژگی‌های برجسته جامعه عراقی، مهمان‌نوازی است. مردم عراق به مهمان‌نوازی مشهور هستند و این صفت در آداب و رسوم اجتماعی آنان نقش مهمی دارد. مهمان‌ها با استقبال گرم و پذیرایی با چای و قهوه روبرو می‌شوند. دیگر آداب و رسوم اجتماعی شامل مراسم عروسی، تولد و عزاداری است. مراسم عروسی در عراق به صورت سنتی برگزار می‌شود و معمولاً شامل رقص، موسیقی و غذاهای محلی است. مراسم تولد نیز با هدایا و جشن‌های کوچک همراه است.
پوشاک سنتی مردم عراق نیز بیانگر هویت فرهنگی و قومی آنان است. مردان عراقی اغلب لباس‌های سنتی شامل دشداشه و عبا می‌پوشند. زنان نیز لباس‌های سنتی و رنگارنگی مانند جلابیه و عبا به تن می‌کنند.
مسکن و ساختار شهر
در بسیاری از شهرهای عراق، ساختار معماری قدیمی با المان‌های مدرن ترکیب شده است. بازارهای سنتی، کوچه‌های باریک و معماری تاریخی همچنان نمایانگر هویت بومی هستند.
نتیجه‌گیری
فرهنگ مردم عراق ترکیبی از سنت و مدرنیته است که تحت تأثیر تاریخ، مذهب، و تنوع قومی شکل گرفته است. آداب و رسوم سنتی، شیوه زندگی، و خرده‌فرهنگ‌های این کشور نشان‌دهنده‌ی غنای فرهنگی عراق است. با وجود تحولات سیاسی و اجتماعی، مردم عراق همچنان به حفظ و انتقال فرهنگ خود به نسل‌های آینده پایبند هستند. این فرهنگ غنی و متنوع، عراق را به یکی از جذاب‌ترین کشورها از نظر مطالعات فرهنگی تبدیل کرده است
فرهنگ‌های مردمی و آداب و رسوم مردم عراق بازتابی از تاریخ، تمدن و تنوع قومی این کشور است. این فرهنگ‌ها و آداب و رسوم نقش مهمی در شکل‌گیری هویت ملی و اجتماعی مردم عراق ایفا می‌کنند. با مطالعه و شناخت بیشتر از این جنبه‌ها، می‌توان به فهم بهتری از جامعه و فرهنگ عراق دست یافت.
تحلیل فرهنگ‌های مردمی و آداب و رسوم مردم عراق نشان می‌دهد که این فرهنگ به دلیل تاریخ پرفراز و نشیب و تعاملات میان اقوام و تمدن‌های مختلف، دارای ابعاد چندگانه و پویا است. آداب مذهبی، رسوم خانوادگی، شیوه‌های زندگی و هنرهای سنتی، همگی نشان‌دهندهٔ تلاطم‌های اجتماعی و تاریخی این کشور هستند. از سوی دیگر، تأثیرات مدرن و جهانی‌شدن، روندهایی را به همراه داشته‌اند که موجب بروز تنش میان حفظ سنت و پذیرش نوآوری شده‌اند.
به عبارت دیگر، فرهنگ عراقی به عنوان یک ساختار زنده و پویا، همواره در حال تحول است و حفظ هویت فرهنگی، نیازمند بازنگری مداوم و تعامل سازنده با مدرنیته است. این مطالعه تأکید می‌کند که برای درک عمیق‌تر فرهنگ مردمی عراق، لازم است علاوه بر رویکردهای سنتی، به ابعاد اقتصادی، سیاسی و جهانی نیز توجه شود.
منابع:
محمدی. (۱۳۹۶). تحلیل جامعه‌شناختی تغییرات فرهنگی در عراق. ۱.تهران: نشر دانشگاهی
رضایی (۱۳۹۲). مردم‌شناسی آداب و رسوم عراق. تهران: انتشارات فرهنگی.۲
اسدی
(۱۳۹۸). هویت جمعی و تنوع فرهنگی در خاورمیانه. تهران: نشر نوین.۳
۴. گارفیلد، جیمز سی. تاریخ و فرهنگ عراق
۵. احمد، علی ر. تنوع فرهنگی در عراق: یک مطالعه جامعه‌شناختی
۶. پایگاه داده‌های مردم‌شناسی دانشگاه بغداد
*حسین هنرور صدیقیان، عضو همکار هیأت علمی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی
