"شعر عاشورایی"؛ شعری بر بر بلندای شور و شعور

گروه فرهنگی «نسیم»؛ رضا غلامحسین نژاد؛ عاشورا اتفاقی عظیم و رویدادی مهم در تاریخ اسلام و بشریت محسوب می شود که همه جنبه های علوم انسانی و بشری را تحت تأثیر خود قرار داده است.

ادبیات عاشورایی نیز به نوبه ی خود متأثر از این رویداد بزرگ و تاریخی از اولین ساعات روز عاشورا شکل گرفت و تا زمانی که انسان زندگی کند در کالبد تاریخ می ماند.

ادبیات عاشورایی و شعر عاشورایی که موضوع نوشتار است همانگونه که پیداست موضوعش عاشورا ،‌ قیام امام حسین و همه ی مواردی ست که به این قیام و حرکت مرتبط می شود ؛ اسارت ، قیامهای پس از جریان عاشورا ، خطبه ها و ....

عاشورا رویدادی انقلابی، ‌اسلامی و انسانی است؛ در نتیجه شعر عاشورایی نیز موضوعش اسلامی،‌ انقلابی و انسانی ست.

مرثیه اش،‌ مدحش،‌ رجزش،‌ قصیده اش همه و همه آگاهی بخش و رهایی بخش است؛ همانطور که از اولین مرثیه ها و سروده ها که برای عاشورا سروده شده این موضوع قابل بیان است به عنوان نمونه مرثیه ای از سلیمان بن قته با این مطلع :‌

فان قتیل الطف من آل هاشم اذل رقاب المسلمین فذلت

براستی که شهید واقعه طف از خاندان هاشم (‌با شهاد خویش ) مسلمانان را سر اکنده ساخت ( و با کشتن او ) مسلمین خوار گشتند.

این مرثیه که در دربار یزید پس از مشاهده سرها و اسرا سروده شده شاعر دربار را به عکس العمل وا داشته و یکی از زیباترین مرثیه ها را می سراید.

سبقه ی شعر عاشورایی را می توان به قبل از روز عاشورا ، به شب عاشورا زمانی که امام حسین مناجات می کند و اشعاری زیبا می سراید دانست اما جنس تمامی سروده ها چه در رجز ها و چه نوحه سرایی ها همه محرک و آگاهی بخش است.

اما ادبیات عاشورا که آمیخته ای از احساس و تأثرات دینی و انقلابی است در دو حوزه ی شفاهی و مکتوب قابل مطالعه و بررسی است که سعی می شود در این مختصر راجع به ادبیات مکتوب عاشورایی توضیحاتی داده شود.

ویژگی شعر عاشورایی

شعر عاشورایی دو ویژگی مهم و اساسی دارد الف :‌ عاشورا ب : مخاطب

این دو ویژگی توانسته است قرن ها ادبیات فاخر عاشورایی را با آثاری ناب سیراب نماید .

از قصاید هاشمیات کمیت گرفته تا شعرهای زیبای دعبل ، فردوسی ، مولوی ، سعدی و محتشم کاشانی که یکی از ماندگارترین آثار عاشورایی را خلق نموده است موضوع عاشورا و مخاطب مورد توجه بوده و اینگونه است که این شعرها نسل به نسل و سینه به سینه زمزمه شده و در مراسمات و حرکت های مردمی شنیده شده است.

فردوسی شاعر بزرگ شیعی ایران می گوید :‌

منم بنده ی اهل بیت نبی ستاینده ی خاک پای وصی

مولوی نیز که اندیشه را در خدمت شعر و عرفان درآروده چنین می گوید:‌

کجایید ای شهیدان خدایی بلاجویان دشت کربلایی

کجایید ای سبکبالان عاشق پرنده تر ز مرغان هوایی

و سعدی شاعر سخندان و نامی قرن هفتم نیز در این مورد می گوید :‌

پیغمبر آفتاب منیر است در جهان وینان ستارگان بزرگند و مقتدا

یارب به نسل طاهر اولاد فاطمه یارب به خون پاک شهیدان کربلا

دلهای خسته را به کرم مرهمی فرست ای نام اعظمت در گنجینه ی شفا

شعر عاشورایی که خود زیر شاخه شعر آیینی ست ، از مردمی ترین و عامی ترین و پر مخاطب ترین جریانات شعری محسوب می شود که در عین روانی و سلیسی ادبی بودن و شاعرانه گی خود را حفظ نموده است و به روشنی می توان زیباترین اتفاقات ادبی و شاعرانه گی را در زمزمه های سینه زنان و عزاداران حسینی شنید .

شاعران عاشورایی :

در شعر معاصر و پس از انقلاب اسلامی شعر عاشورایی به عنوان یک جریان پیشرو و محرک در ادبیات تأثیرگذار بوده و اکثر تولیدات سالهای اخیر را به خود اختصاص داده است .

از شاعرانی که در این حوزه آثار قابل ملاحظه ای دارند می توان به استاد شهریار ، موسوی گرمارودی ، علی معلم ، مرحوم سید حسن حسینی و قیصر امین پور و محمد علی مجاهدی نام برد.

شعری از کتاب گنجشک و جبرئیل از مرحوم سید حسن حسینی :‌

به گونه ی ماه

نامت زبانزد آسمانها بود

و پیمان برادری ات با جبل نور

چون آیه های جهاد

محکم

تو آن راز رشیدی

که روزی فرات

بر لبت آورد

و ساعتی بعد

در باران متواتر پولاد

بریده بریده

افشا شدی

و باد

تو را با مشام خیمه گاه

در میان نهاد

و انتظار در بهت کودکانه ی حرم

طولانی شد

تو آن راز رشیدی

که روزی فرات

بر لبت آورد

و کنار درک تو

کوه از کمر شکست

در میان شاعران جوان نیز امروز شعرهای بسیار قابل تأمل و زیبایی سروده می شود حمید رضا برقعی ، امین جعفری ،‌میلاد عرفان پور ، محمد جواد شرافت از شاعران جوانی هستند که در حوزه شعر عاشورایی فعالیت می کنند که در ادامه شعری از حمید برقه ای ذکر می شود.

به نام نامی سر، بسمه‌ تعالی سر بلندمرتبه پیکر، بلندبالا سر

فقط به تربت اعلات، سجده خواهم کرد که بنده‌ی تو نخواهد گذاشت، هرجا سر

قسم به معنی لا یمکن الفرار از عشق که پر شده است جهان، از حسین سرتاسر

نگاه کن به زمین! ما رأیت إلا تن به آسمان بنگر! ما رأیت إلا سر

سری که گفت: «من از اشتیاق لبریزم به سرسرای خداوند می‌روم با سر

هر آنچه رنگ تعلق، مباد بر بدنم مباد جامه، مبادا کفن، مبادا سر.»

همان سری که "یحب الجمال" محوش بود جمیل بود، جمیلا بدن، جمیلا سر

سری که با خودش آورد بهترین‌ها را که یک به یک، همه بودن سروران را سر

زهیر گفت: حسینا! بخواه از ما جان حبیب گفت: حبیبا! بگیر از ما سر

سپس به معرکه عابس، " أجنّنی"گویان درید پیرهن از شوق و زد به صحرا سر

بنازم " أم وهب" را، به پاره تن گفت برو به معرکه با سر ولی میا با سر

خوشا به حال غلامش، به آرزوش رسید گذاشت آخر سر، روی پای مولا سر

چنان که یک تن دیگر به آرزوش رسید به روی چادر زهرا گذاشت سقا، سر

در این قصیده ولی آنکه حسن مطلع شد همان سری است که برده برای لیلا سر

همان که احمد و محمود بود سر تا پا همان سری که خداوند بود، پا تا سر

پسر به کوری چشمان فتنه کاری کرد پر از علی شود آغوش دشت، سرتاسر

میان خاک، کلام خدا مقطعه شد میان خاک؛ الف، لام، میم، طا، ها، سر

حروف اطهر قرآن و نعل تازه‌ی اسب چه خوب شد که نبوده است بر بدن‌ها سر

تنش به معرکه سرگرم فضل و بخشش بود به هرکه هرچه دلش خواست داد، حتی سر

جدا شده است و سر از نیزه‌ها درآورده است جدا شده است و نیفتاده است از پا سر

صدای آیه کهف الرقیم می‌آید بخوان! بخوان و مرا زنده کن مسیحا سر

بسوزد آن همه مسجد، بمیرد آن اسلام که آفتاب درآورد از کلیسا سر

عقیله، غصه و درد و گلایه را به که گفت؟ به چوب، چوبه محمل، نه با زبان، با سر

دلم هوای حرم کرده است می‌دانی دلم هوای دو رکعت نماز بالا سر

پژوهشگران ادبی نیز آثار قابل ملاحظه ای در این رابطه دارند پژوهشگرانی چون محمد رضا سنگری و غلامرضا کافی سید مهدی شجاعی و محدثی خراسانی .

اما جایگاه شعر عاشورایی در جامعه:

رویدادی چون عاشورا که برگرفته از آموزه های ناب دینی و انسانی است و چراغ راهنمای انسان امروز ، وقتی با زبان هنر و ادب بیان می شود تأثیری دو چندان داشته و آثار فاخری را خلق می کند به طوریکه تاکنون شعری به زیبایی و تأثیرگذاری شعر محتشم سروده نشده و همچنان به عنوان اثری فاخر و گرانسنگ در ادبیات می درخشد.

شعر عاشورایی که برگرفته از فرهنگ و آیین همین مردم و کشور است توانسته است چنان در دل مردم عامه و عاشقان دین و امامت و ولایت رسوخ کند که توانست حادثه ای عظیم را دیگر بار در جنگ مقدس عیله باطل بیافریند.

پیوند ادبیات و دفاع مقدس پیوندی درست و ناگسستنی ست که توانست حماسه ای دیگر خلق کند چرا که نمی توان تأثیر فراوان شعر عاشورایی و نوحه سرایی ها را در شب های عملیات و سنگرهای عاشقی انکار کرد و فراموش کرد.

شعر عاشورایی با محور قراردادن واقعه ی عاشورا و مفاهیم ارزشمندی چون امر به معروف و نهی از منکر ، آزاده گی و انسانیت در قالب رخدادی حقیقی ذهن خفته ی انسانها را بیدار می کند و به تأمل وا می دارد.

پیوند شعر عاشورایی و مردم می تواند بهترین مفاهیم و ارزشهای ناب اسلامی را در قالب شعر به مخاطب برساند و این پیوند می تواند در مراسم ها و عزاداری ها بیشتر شده تا به بهترین وجه این رخداد عظیم و با ارزش حفظ و اشاعه یابد.