کتابفروشیها؛ بازندگان اصلی نمایشگاه کتاب
بسیاری معتقدند برگزاری نمایشگاه کتاب باعث کسادی بازار کتابفروشی‌های کوچکتر و توزیع‌کنندگان کتاب خواهد شد. در این میان راه‌حل‌هایی مانند «سامانه‌ی خرید از کتابفروشی» بی‌نتیجه مانده‌اند.
نسیم‌آنلاین: اولین روز سیوچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را گذراندیم. نمایشگاهی که بیشتر از آنکه به «نمایش» کتاب‌ها بگذرد، «خرید و فروش» کتاب وجه برجسته‌ی آن است.
بزرگترین نمایشگاه کتاب دنیا، نمایشگاه کتاب فرانکفورت در آلمان برگزار می‌شود. در این نمایشگاه پنج‌روزه، سه روز اول به بازدیدکنندگان تجاری (متخصصان صنعت چاپ و نشر) اختصاص دارد و دو روز آخر آن به روی بازدیدکنندگان عام گشوده می‌شود.
به همین دلیل در برخی دوره‌ها بیش از نیمی از بازدیدکنندگان نمایشگاه کتاب فرانکفورت افراد حرفه‌ای، از جمله حدود ده‌هزار روزنامه‌نگار بوده‌اند. این تعداد بالای بازدیدکنندگان حرفه‌ای مهم‌ترین تفاوت نمایشگاههای بزرگ دنیا با نمایشگاه کتاب تهران است.
این ویژگی مهم باعث شده است برگزاری نمایشگاه تبعاتی به همراه داشته باشد. مهم‌ترین اثر منفی این رویداد بر کتابفروشی‌هاست.
فروردین 1401 مدیر نشر «چهل‌کلاغ» با اعلام اینکه نشرش در نمایشگاه کتاب حضور نخواهد داشت، نمایشگاه را باعث نابودی کتابفروشیها دانست و گفت: «نمایشگاه کتاب بدسلیقگی عجیب و غریبی است. کجای دنیا نمایشگاه کتاب برگزار می‌کنند و در آن کتاب می‌فروشند؟ در نمایشگاه کتاب آم‌ها باید بیایند و در محیط آرام و سالم که امکان گفت‌وگو وجود دارد، کتاب‌ها را ببینند و بعد بروند کتاب‌ها را از نزدیک‌ترین کتابفروشی به خانه‌شان بخرند و این معنای نمایشگاه است.»
سال 97 نیز نشر «قطره» اعلام کرد «در حمایت از کتابفروشی‌های کوچک» در نمایشگاه کتاب و نمایشگاههای استانی کتاب شرکت نخواهد کرد. امسال نیز بسیاری از شرکتهای نشر از حضور درنمایشگاه انصراف دادند که در میان دلایل آنها برای این انصراف، «نداشتن صرفه اقتصادی» نیز به چشم می‌خورد.
اما شاید شرایط ناشران کتاب هم قابل درک باشد. در شرایط عادی ناشران در قرارداد با شرکتهای پخش کتاب، پول خود را بعد از چندماه و به شرط فروش کتاب‌ها دریافت می‌کنند.
هادی شریفی فعال فرهنگی و رسانه‌ای و نویسنده کتابهای «خون نوشت» و «غنچه یاس کبود» در یادداشتی در خبرگزاری تسنیم درباره نمایشگاه کتاب نوشت: «ناشران خوشحالند که مجبور نیستند کتابهای خود را به شرکتهای پخش کتاب بدهند و پول آن را پس از شش ماه تا یک سال وصول کنند (آن هم به شرط فروش!) و مستقیما می‌توانند پول فروش کتاب خود را از خریدار دریافت کنند و از لحاظ اقتصادی برای فعالیتهای آینده تقویت می‌شوند و خریداران نیز خوشحال که همه آنچه می‌خواهند یک جا می‌بینند و خرید می‌کنند و حضور خود را در این تحول فرهنگی جامعه احساس و در این جشن عظیم فرهنگی شرکت می‌کنند.»
شریفی اما از مضرات نمایشگاه هم گفت. او معتقد است که در ایام نمایشگاه دو واسطه‌ی مهم در چرخه تولید و پخش کتاب حذف می‌شوند: «شرکتهای پخش» و «کتابفروشیها».
این امر باعث ضربه به این دو واسطه می‌شود و کتابفروشیها خرد کم‌کم رو به تعطیلی می‌روند. شریفی همچنین یادآوری می‌کند که در نمایشگاههای معتبر کتاب در کشورهای پیشرفته، معمولا نمایشگاه کتاب فقط نمایشگاه است، به معنی اصلی خود یعنی جایی که در آن کتاب به نمایش در می‌آید و البته فروخته نمی‌شود.
این مختص کشور ما نیست. نمایشگاه کتاب قاهره در مصر نیز در ابتدا با هدف آشنا کردن عرب‌زبانان با کتابهای خارجی شروع به کار کرد اما اکنون مانند نمایشگاه تهران به محل فروش مستقیم کتاب با تخفیف نیز تبدیل شده و به همین دلیل تعداد بازدیدکنندگانش به «سه میلیون نفر» می‌رسد.
اما این امر به هرحال باعث متضرر شدن کتابفروشان شده است. مردم از چند ماه پیش از برگزاری نمایشگاه خریدهای خود را عقب می‌اندازند و به زمان برگزاری نمایشگاه موکول می‌کنند تا هم از جذابیت‌های محیطی آن بهره‌مند شوند و هم از تخفیف‌های خوب آن استفاده کنند.
چند ماه بعد از برگزاری نمایشگاه نیز مردم خریدهای خود را از نمایشگاه انجام داده‌اند و وقت خود را به مطالعه‌ی کتابهای خریداری شده از نمایشگاه می‌گذرانند. به این ترتیب چندماه قبل و چندماه بعد از برگزاری نمایشگاه، بازار کتابفروشیها کساد خواهد بود.
مرا به خیر تو امید نیست...
مسئولان برگزارکننده نمایشگاه و برخی ناشران البته نظر دیگری دارند. یاسر احمدوند، معاون فرهنگی وزیر ارشاد 17 اردیبهشت 1401 درباره‌ی ضرورت برگزاری نمایشگاه کتاب گفت: «تقریباً نیمی از جمعیت کشور به هیچ کتابفروشی دسترسی ندارند و تأسیس کتابفروشی در بسیاری از مناطق صرفه‌ی اقتصادی ندارد. مردم در این گونه مناطق صرفاً می‌توانند از طریق نمایشگاه به کتاب دسترسی داشته باشند.»
این گفته‌ی احمدوند در حالی است که سایت‌های اینترنتی کتابفروشیها به راحتی می‌توانند این نیاز به کتابفروشی را برطرف کنند تا حاجتی به برگزاری نمایشگاه نباشد.
برخی دیگر نیز معتقدند برگزار نشدن نمایشگاه کتاب بر فضای نشر کشور تاثیر منفی خواهد گذاشت. پرویز بیگی حبیب‌آبادی شاعر و مدیر انتشارات «فصل پنجم» سال 97 گفت: «اگر این اتفاق بیفتد صنعت نشر کشورمان به دست چند گروه خواهد افتاد و ناشران آسیب فراوانی در این حوزه خواهند دید، زیرا نمایشگاه تنها فرصتی است که ناشرانی که فاقد فروشگاه هستند بتوانند کتابهای خود را در معرض فروش قرار بدهند و با مخاطب خود ارتباط داشته باشند.»
او در ادامه درباره اینکه برخی معتقدند فروش کتاب در نمایشگاه به کتابفروشیها آسیب می‌زند، گفت: «من به عنوان یک ناشر و بنا به آماری که دارم می‌گویم هرگز این‌گونه نیست.» حبیب‌آبادی اما آماری در این مورد ارائه نکرد. او با وجود فروش چندده میلیاردی نمایشگاه کتاب گفته است نمایشگاه «هیچ‌گونه» آسیبی به کتابفروشیها نمی‌زند.
مدیر نشر فصل پنجم همچنین ایراد را متوجه خود کتابفروشان دانست و گفت: «یک کتاب‌فروش باید با شاعران، نویسنده‌ها و توزیع‌کننده‌ها در ارتباط باشد و تبلیغات گسترده‌ای برای کتاب انجام دهد. اگر این اتفاق بیفتد کتابفروشیها آسیب نخواهند دید. در واقع همه این مسائل به برنامه‌ریزی دقیق و سنجیده کتابفروشان برمی‌گردد.»
این اظهارات در حالی است که مسئولان وزارت ارشاد از جمله معاون فرهنگی وزیر، انتقادات کتابفروشان در این مورد را «به‌حق» دانسته‌اند.
باید در نظر داشت که فروش اینترنتی هم می‌تواند به کسب و کار کتابفروشیها آسیب بزند. سیامک گلشیری نویسنده بهمن 1400 گفته بود: «در نمایشگاه مجازی کتاب، تمام ناشران حضور دارند و مردم از کل کشور در آن خرید می‌کنند. برای همین کل کتابفروشیها را به شکل کامل به تعطیلی می‌کشاند.»
اما به نظر می‌آید اگر کتابفروشیها خودشان به شکل اینترنتی کتاب بفروشند نه تنها به فروششان آسیبی نمی‌رسد بلکه باعث رونق کسب‌وکار آنان نیز است و در مناطقی که دسترسی به کتابفروشی وجود ندارد این نیاز با استفاده از ظرفیت کتابفروشیها برطرف می‌شود. در این مورد مسئولان مربوطه ابتکاراتی داشته‌اند که البته کاری از پیش نبرده است.
احمدوند در نشست رسانه‌ای نمایشگاه سال پیش در این باره نیز گفت: «کتابفروشی‌های بزرگ ممکن است از برگزاری نمایشگاه گله‌مند باشند که به حق است. اما طرح‌هایی مدنظر داریم که این خسارت را جبران کند که به زودی اطلاع‌رسانی خواهد شد.» احتمالا منظور از «طرح‌ها»یی که احمدوند مطرح کرد، «سامانه‌ی خرید از کتابفروشی» است.
در مورد این طرح، علی رمضانی قائم مقام نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران 24 فروردین امسال اعلام کرد که نخستین‌بار کتابفروشان سراسر کشور از طریق سامانه‌ی «خرید از کتابفروشی» در سیوچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حضور خواهند داشت. یعنی همان راهی که در سطرهای بالا اشاره کردیم. این قضیه امیدها را برای کاهش ضرر کتابفروشان از برگزاری نمایشگاه کتاب و مشارکت دادن آنها در نمایشگاه زنده‌تر کرد.
اما وقتی سری به این سایت زدیم با این جمله مواجه شدیم: «با توجه به برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از تاریخ 20 اردیبهشت لغایت 30 اردیبهشت ماه، در سامانه سفارش جدید ثبت نمی‌گردد.» یعنی سامانه‌ای که برای کمک به کتابفروشان و جلوگیری از کسادی کار آنها طراحی شده بود در ایام نمایشگاه و دقیقا در فصل آسیب‌پذیری کتابفروشان سفارشی ثبت نمی‌کند.
به نظر می‌آید که سامانه‌ی کتابفروشی نیز کتابفروشان را در ایام نمایشگاه تنها گذاشته است. علت این امر را از احمدوند، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ جویا شدیم که در پاسخ گفت: «در ایام نمایشگاه، سایت خانه کتاب فعال است و کتابفروشان در این سایت حضور دارند.» این قضیه را از رمضانی، قائم‌مقام نمایشگاه و مدیرعامل خانه کتاب نیز پرسیدیم که در جواب گفت: «برای سهولت مراجعه‌ی مردم و اینکه سردرگم نشوند و فقط به یک جا مراجعه کنند، اطلاعات کتابفروشیها هم در سامانه‌ی نمایشگاه آمده است.»
به هر حال اما برخلاف وعده رمضانی، کتابفروشان نیز به همراه ناشران در سامانه اصلی نمایشگاه کتاب حضور دارند. در این شرایط باتوجه به قیمت پایین‌تر کتابهای ناشران بدلیل حذف واسطه‌ها، رقابت میان این دو همچنان نابرابر است. وگرنه پیش از این نیز امکان خرید اینترنتی از کتابفروشیها وجود داشت.
ناشران نیز ضربه می‌خورند
ضربه‌ی نمایشگاه کتاب تنها به کتابفروشان وارد نمی‌شود. شاید در نگاه اول، ناشران کتاب به دلیل حذف واسطه‌ها در نمایشگاه کتاب برنده‌ی قصه باشند. اما در بلندمدت این قضیه به ناشران نیز آسیب می‌زند.
درصورتی که کتابفروشیها از برگزاری نمایشگاه‌ها متضرر شوند کم‌کم به دلیل ضرر مالی رو به تعطیلی می‌روند. خصوصا کتابفروشی‌های کوچکتر که شرایط بدتری دارند. این تعطیلی کتابفروشیها که طبیعتا مشتری ناشران برای خرید کتاب‌هایشان‌اند باعث متضرر شدن ناشران نیز می‌شود و آنها نیز مشتریان خود را کم‌کم از دست می‌دهند. درحالی‌که نمایشگاه‌ها بصورت فصلی برگزار می‌شوند و تقاضای دائم برای کتب ناشران کمرنگ می‌شود.
در این میان کتابفروشیها هم برای اینکه کمی از این ضرر را کاهش دهند دست به فروش لوازم جانبی مطالعه از جمله لوازم تحریر می‌زنند و بازار لوازم تحریر را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. به این ترتیب ترکش‌های برگزاری نمایشگاه به فروشندگان لوازم تحریر نیز می‌رسد.
متضرر شدن کتابفروشان شاید تا حد زیادی حاصل از ماهیت نمایشگاههای کتاب در ایران باشد. این نمایشگاه‌ها معمولا محل «خرید و فروش» کتاب‌اند. در حالی که نمایشگاههای مهم دنیا بیشتر به معرفی کتاب می‌پردازند.
نمایشگاههای کتاب از طرف دیگر نیز بستری برای آشنایی ناشران و مشتریان با یکدیگر هستند. امری که در ایران به دلیل ماهیت تجاری نمایشگاه کتاب در حاشیه قرار گرفته است. در این میان بازنده‌ی اصلی این تمایز، کتابفروشیها خواهند بود. اگرچه در کوتاه‌مدت ناشران از این امر سود خواهند برد اما در بلندمدت به کار آنها نیز آسیب وارد خواهد شد.
در این میان ابتکاراتی مثل «سامانه‌ی خرید از کتابفروشی» نیز عملا بی‌نتیجه مانده‌اند. در اوج برگزاری نمایشگاه و استقبال مردم از آن، راه مجازی ارتباط مردم با کتابفروشیها نیز بسته شده است.
به نظر می‌آید راه حل این موضوع تغییر در ماهیت و روش‌های برگزاری نمایشگاه کتاب باشد. به شکلی که نه کتابفروشان از این امر متضرر شوند و نه ناشران کتاب. درصورتی که بعد تجاری نمایشگاه کمرنگ‌تر و بعد تبلیغی آن بیشتر شود در بلندمدت به سود کتاب و کتابخوانی خواهد بود.
تجربه‌ی نمایشگاه کتاب فرانکفورت نشان می‌دهد نمایشگاه کتاب فرصت مناسبی برای آشنایی فعالان حوزه کتاب از جمله کتابفروشیها با ناشران است. این فرصت مناسبی است تا چرخه فروش کتاب به شکل سالم خود به جریان بیفتد و واسطه‌ها نیز در این میانه متحمل آسیب نشوند.
*عکس از فاطمه عموزاد/ خبرگزاری کتاب ایران
