عبدالله جوادی آملی، مفسر قرآن، فیلسوف و فقیه شیعه

نسیم آنلاین : عبدالله جوادی آملی، مفسر قرآن، فیلسوف و فقیه شیعه در سال ۱۳۱۲ در آمل متولد شد. پس از پنج سال تحصیل در زادگاه خود سال ۱۳۲۹ برای ادامه دروس حوزوی به مدرسه مروی تهران رفت و آموختن فقه و اصول فقه، فلسفه و عرفان را پی گرفت. در ۲۲ سالگی پا به حوزه علمیه قم گذاشت و در جلسات درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین بروجردی، مرجع اعلای شیعیان حاضر شد. او همچنین فلسفه اسلامی را از علامه طباطبایی فرا گرفت و در کنار شهید مرتضی مطهری از شاگردان وی در فلسفه، کلام و تفسیر قرآن محسوب می‌شود. جوادی آملی در اصول فقه از درس خارج امام خمینی بهره برد و در فقه از شاگردان آیت‌الله سید محمد محقق داماد بود؛ چنانکه بسیاری از تقریرات دروس فقهی محقق داماد به قلم او است. آیت‌الله جوادی آملی از سال ۱۳۵۵ درس تفسیر قرآن کریم را آغاز کرد.

پیامبر امام به گورباچف

پس از پیروزی انقلاب اسلامی علاوه بر عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی، در دوره‌های اول و دوم مجلس خبرگان رهبری نیز عضویت یافت. جوادی آملی در سال ۱۳۶۷ در رأس هیئتی پیام امام خمینی را به میخائیل گورباچف، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی ابلاغ کرد. وی همچنین علاوه بر عضویت در جامعه‌ی مدرسین حوزه علمیه قم، سال‌ها امام‌جمعه شهر قم نیز بود.

تفسیر قرآن به قرآن همچون صاحب‌المیزان

جوادی آملی در تفسیر قرآن به هر دو وجه تفسیر ترتیبی و موضوعی اهتمام داشته است. تفسیر ترتیبی تسنیم و تفسیر موضوعی قرآن کریم هر دو به زبان فارسی آثار مهم تفسیری وی هستند. جوادی آملی اهمیت ویژه‌ای برای تفسیر موضوعی قرآن کریم قائل است اما ورود به تفسیر موضوعی را بدون تصویر کلی به‌دست‌آمده از تفسیر ترتیبی نادرست می‌داند. او معتقد است در گام نخست قرآن را باید با قطع‌نظر از هر کلام دیگری حتی روایات بررسی کرد. اما تأکید می‌کند که قرآن و اهل‌بیت همراه و همتا هستند و معصومان را مفسران واقعی قرآن می‌‌داند.

به باور آیت‌الله جوادی آملی قرآن کریم در هدایت انسان و برآورده ساختن سعادت بشر دارای جامعیت است. وی با تکیه‌بر اصل انسجام محتوایی آیات مانند استاد خود رویکرد تفسیر قرآن به قرآن را چه در تفسیر ترتیبی و چه در تفسیر موضوعی اختیار کرده و برای ارائه تفسیر موضوعی قرآن شش مرحله را بیان کرده است: گزینش و استخراج آیات مرتبط با یک موضوع، جمع‌بندی آیات جمع‌آوری‌شده، جمع‌آوری روایات مرتبط با موضوع، جمع‌بندی روایات، استخراج پیام و آموزه بنیادین از آیات و روایات مرتبط با موضوع و سرانجام جمع‌بندی نهایی که به‌منزله کشف دیدگاه اسلام درباره موضوع موردنظر است.

از تفسیر ابن‌عربی تا آثار هابز و لاک و برلین

اولین جلد کتاب تفسیر موضوعی قرآن کریم‌ در سال ۱۳۶۳ و مجلد هفدهم آن با عنوان فرعی جامعه در قرآن در سال ۱۳۸۷ انتشار یافت. این کتاب بیشتر مبتنی بر سه موضوع درون‌متنی اساسی در قرآن کریم بود: توحید، معاد و نبوت. در مواردی نیز موضوعات برون‌متنی قرآن کریم که ناظر به مسائل جامعه است مانند معرفت‌شناسی، جامعه‌شناسی و فطرت در این کتاب مورد بحث قرار گرفت. کتاب مذکور در انتخاب موضوعات و همچنین تبیین آن‌ها رویکردی عرفانی- فلسفی دارد و در مواجهه با مباحث و موضوعات اخلاقی بر جنبه تربیتی تأکید می‌ورزد. محمدهادی معرفت تفسیر موضوعی جوادی آملی را کاملاً عرفانی خوانده است. وی همچنین معتقد است دیدگاه‌های عرفانی ابن عربی نقشی محوری در این تفسیر ایفا کرده است. چنانکه نویسنده کتاب ابن عربی را عارف نامور و شیخ اکبر خوانده و از تفسیر منسوب به ابن عربی فراوان یاد کرده است. آیت‌الله جوادی آملی در تألیف کتاب فوق علاوه بر آثار تفسیری، روایی و عرفانی- فلسفی شیعه از آثار متعدد اهل سنت ازجمله مفاتیح الغیب فخر رازی و تفسیر رشید رضا و همچنین آثار اندیشمندان غربی ازجمله هابز، لاک و برلین بهره برده است.

آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر تسنیم علاوه بر اتکا به مباحث ادبی، کلامی، فقهی، اجتماعی و عرفانی به مباحث نوظهور زمانه‌ خود ازجمله پلورالیزم دینی، سکولاریزم، تساوی حقوق زن و مرد و همچنین نظریه انتخاب طبیعی نیز پرداخته است. تسنیم گرچه از جهاتی ازجمله روش قرآن به قرآن و نقد نظرات سایر مفسران به تفسیر المیزان علامه طباطبایی شباهت دارد، اما از جهاتی نیز با آن متفاوت است.‌ ازجمله بیان خلاصه تفسیر آیات و همچنین نقد سند روایات. بااین‌حال از سوی منتقدان نقدهایی نیز بر تفسیر تسنیم وارد شده است. ازجمله آنکه برخی ارجاعات در آن ذکر نشده‌اند، مطالبی ازجمله مکی و مدنی بودن آیات و همچنین فضای نزول آیات قرآن که در پیشگفتار بر آن‌ها تأکید شده در متن تفسیر به‌ندرت مورد توجه قرار گرفته است و سرانجام استفاده از عبارات تخصصی منطقی و فلسفی بدون توضیح که فهم آن را برای گروهی از مطالعه‌کنندگان دشوار می‌سازد.

نزول یکپارچه قران در شب قدر

آیت‌الله جوادی آملی خود نیز گاه در آثارش رویکردی انتقادی دارد و در پاره‌ای موارد به نقد نظرات علامه طباطبایی نیز پرداخته است. چنان‌که علامه طباطبایی درباره چگونگی نزول قرآن از دو نزول سخن گفته او نزول قرآن در شب قدر را بسیط و غیر تفصیلی دانسته و نزول در طول دوران رسالت را تفصیلی و غیر بسیط تلقی کرده است. اما جوادی آملی با نقد چنین نظری معتقد است شب قدر شبی است که هر امر یکپارچه‌ای تفصیل می‌یابد و بر این اساس نمی‌توان گفت قرآن در شب قدر به‌تفصیل نازل نشده است.