مهدی بازرگان، مهندس، سیاستمدار و مفسر قرآن
مهدی بازرگان، مهندس، سیاستمدار و مفسر قرآن، در سال ۱۲۸۶، همزمان با انقلاب مشروطه در تهران متولد شد. تا پیش از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ریاست دانشکده فنی دانشگاه تهران و مدیرعاملی شرکت ملی نفت را بر عهده داشت.
نسیم آنلاین : مهدی بازرگان، مهندس، سیاستمدار و مفسر قرآن، در سال ۱۲۸۶، همزمان با انقلاب مشروطه در تهران متولد شد. تا پیش از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، ریاست دانشکده فنی دانشگاه تهران و مدیرعاملی شرکت ملی نفت را بر عهده داشت. فعالیت‌های سیاسی را پس از کودتا با پیوستن به نهضت مقاومت ملی و جبهه ملی پی گرفت و در سال ۱۳۴۰ به همراه سید محمود طالقانی و یدالله سحابی، نهضت آزادی ایران را تأسیس کرد. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا ۱۵ آبان ۱۳۵۸ نخست‌وزیر دولت موقت جمهوری اسلامی ایران بود.
بازرگان در سال ۱۳۲۶ اولین قدم‌ها را برای نزدیک ساختن علم و دین برداشت. نتیجه‌ی این تلاش در کتاب «راه طی شده» انتشار یافت. بازرگان در دوره رواج اندیشه‌های مارکسیستی بر این باور بود که به رغم آنچه دینداران و متجددان گمان می‌کنند، روند روزگار به سوی نزدیک شدن به دینداری و تعالیم انبیا پیش می‌رود. بازرگان با بهره‌گیری از قوانین علمی مانند اصل بقای ماده یا اصول ترمودینامیک، در پی ایجاد هماهنگی میان آیات قرآن و اصول علمی بود؛ او اتکا به اصول علمی را موجب پذیرش خالق می‌دانست. با همین رویکرد بازرگان قانون بقای ماده و انرژی را به معنای اثبات ابدی بودن عالم تلقی می‌کرد معتقد بود با کشف اینقانون اولین مانع بر سر راه باور به قیامت برداشته شده است. وی همچنین در کتابی با عنوان «ابر، باد و باران»، تعابیر گوناگون قرآن درباره پدیده‌های طبیعی مذکور را دقیقاً مطابق با اصول علم هواشناسی تفسیر کرد و در کتابی دیگر، احکام مطهرات و نجاسات را در راستای دستاوردهای علم پزشکی و شیمی دانست. بازرگان با این حال بر این باور بود که قرآن کتاب علمی، فیزیکی، ریاضی و هواشناسی نیست و برای تعلیم این علوم نازل نشده است.
مهدی بازرگان از سال ۱۳۴۴ تلاش‌های خود را برای دستیابی به ترتیب نزول قرآن کریم در زندان برازجان آغاز کرد و دستاوردهایش را در کتاب سیر تحول قرآن از سال ۱۳۵۵ انتشار داد. بازرگان قرآن را به ساختمانی تشبیه می‌کرد که ترتیب و چینش سوره‌ها و آیات آن برای استفاده مردم است، نه بر اساس ترتیب نزول؛ چنانکه درِ خانه با وجود آنکه در اواخر کار نصب می‌شود اما پیش از همه مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ مانند سوره حمد که گرچه در ابتدای قرآن کریم آمده، اما اول از همه نازل نشده است. به باور بازرگان، در تفسیر قرآن کریم و برای تدبر دقیق‌تر در آن، باید به جای اتکا به صورت و چینش فعلی، به ترتیب نزول دست یابیم تا با قرآن آنگونه مواجه شویم که به طور تدریجی بر پیامبر نازل شده است؛ تا در این مسیر با تحول نیازهای جامعه عصر پیامبر و تغییر دریافت‌های مؤمنان آشنا شویم، تحول و رشد توان پیام‌رسان در طول ۲۳ سال رسالت را دریابیم و در یک سیر زمانی با رسیدن رسالت پیامبر به مرحله اکمال و اتمام همراه شویم.
بر اساس پژوهش‌های بازرگان، تعداد دفعات نزول قرآن کریم ۱۹۴ بار بود و هر بار برخی از سوره‌ها به صورت کامل و در موارد دیگر، تعدادی از آیات بر پیامبر نازل می‌شده است. بازرگان با اتکا به این فرض که طول آیات قرآن کریم در ابتدای نزولْ کوتاه بوده و به تدریج طولانی شد، ترتیب نزول آیات را تعیین کرد. بنابر یافته‌های وی، در همه سال‌های وحی، تعداد کلمات یکسانی بر پیامبر نازل شده است؛ یعنی ۳۶۳۰ کلمه در هر سال. پیش از او «تئودور نولدکه» و «رژی بلاشر» ، تلاش برای تعیین ترتیب نزول آیات قرآن را بر اساس روایات نقل‌شده و همچنین با بهره‌گیری از روش‌های عقلی آغاز کرده بودند. بازرگان اما این روش‌ها را کامل و کافی نمی‌دانست.
بازرگان علاوه بر این به تحول موضوعی قرآن نیز توجه کرد. او تلاش کرد در کتاب سیر تحول قرآن نشان دهد که آیات آخرت و قیامت، آیات جهاد، احکام تربیتی، اخلاقی و فقهی، و نیز مواجهه پیامبر با امت اسلام در سال‌های مختلف نزول وحی چه سهمی از آیات را تشکیل داده‌اند. برخی منتقدان کتاب سیر تحول قرآن، را یکی از ده کتاب ماندگار قرآن‌پژوهی در قرن پانزدهم هجری دانسته‌اند؛
با این حال بازرگان همواره در میان قرآن‌پژوهان بیشتر با رویکردش در تفسیر علمی مورد توجه بوده است. این رویکرد او نقدهای بسیاری به همراه داشته است؛ علامه محمدحسین طباطبایی در کنار نقد سنت‌های تفسیری در جهان اسلام، تفسیرهای علمی را نیز تفسیر به رأی و تحمیل رویکردهای بشری بر متن قرآن دانسته است. رویکرد تفسیر علمی بازرگان که در آثار دیگر او از جمله «عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان» نیز ادامه یافت، مورد نقد جدی شهید مرتضی مطهری در حاشیه کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم قرار گرفت. مطهری در پاسخ به کسانی که مطالعه در آثار طبیعت را کلید رسیدن به رموز مبدأ و معاد می‌دانند، تصریح کرد که مطالعه حسی طبیعت کافی نیست و چنین روشی ما را تنها تا مرز ماوراء طبیعت راه می‌برد و راهی به فراتر از آن نمی‌گشاید. مطهری چنین رویکردی را سپر انداختن در برابر مادی‌گرایان می‌دانست. بی‌اعتنایی به روش عقلی و تأکید انحصاری بر روش تجربی، نقد دیگری است که از سوی عبدالحسین خسروپناه بر دین‌شناسی مهدی بازرگان وارد شده است. به باور خسروپناه بر اساس رویکرد طبیعی و تجربی بازرگان، توان درک حقیقت معاد از انسان معاصر سلب می‌شود.
بازرگان در سال ۱۳۷۳ درگذشت . آخرین اثر او با نام بعثت و آزادی در همین سال نگاشته شد.
