سید قطب؛ از اخوان المسلمین تا حکومت‌داری قرآنی

نسیم آنلاین : بررسی کارنامه قرآن‌پژوهی سید قطب نیز بخش دیگری از پانزدهمین قسمت برنامه «سوره» بود. در این گزارش آمده است:

سید قطب، ادیب، نظریه‌پرداز برجسته اخوان‌المسلمین و مفسر قرآن کریم در اکتبر ۱۹۰۶ میلادی، مهر ۱۲۸۵شمسی در مصر متولد شد. پدر و دیگر اعضای خانواده او درگیر مبارزات سیاسی علیه حکومت پادشاهی مصر بودند و همین فضا سید قطب را از نوجوانی با مبارزه سیاسی آشنا ساخت. نوشته‌های او چنان تند بود که در برخی موارد به توقیف نشریات منجر شد. سید قطب در سال ۱۹۵۱ به اخوان‌المسلمین پیوست. علاقه‌ او به اخوان چنان بود که خود را متولد ۱۹۵۱ می‌خواند. پس از بازگشت از آمریکا در دفتر وزارت تربیت و تعلیم مصر به کار گمارده شد، اما با هدف ادامه مبارزات سیاسی از شغل خود استعفا کرد.

انسجام مجدد اخوان المسلمین با اندیشه‌های سید قطب

پس‌ازآنکه حسن البناء، بنیان‌گذار اخوان‌المسلمین در سال ۱۹۴۹ به کام ترور رفت و اخوان با خلأ ایدئولوژیک مواجه شد، اندیشه‌های سید قطب به بازسازی و انسجام دوباره جنبش اخوان‌المسلمین در اوایل دهه ۱۹۶۰ انجامید و برخلاف حسن البناء که به دنبال روش‌های تدریجی و سیاسی برای دستیابی به حکومت اسلامی بود، سید قطب مشی انقلابی و مسلحانه داشت و بر این باور بود که تنها با کمک شمشیر و کتاب می‌توان حکومت خداوند در زمین را پیاده کرد. نظریات سید قطب گرچه به حکومت اسلامی موردنظر او منتهی نشد، اما انشعاب‌های دامنه‌داری را در اخوان‌المسلمین ایجاد کرد و ازجمله به پیدایش گروه‌های تکفیری مانند القاعده منجر شد.

در پی ترور ناموفق جمال عبدالناصر، رئیس‌جمهور مصر به دست یکی از اعضای اخوان‌المسلمین در اکتبر ۱۹۵۴، فشارهای دولت علیه اخوان آغاز شد. سید قطب نیز به دلیل مخالفت‌های شفاهی با سیاست‌های جمال عبدالناصر بازداشت و زندانی شد. در همین دوران زندان مهم‌ترین آثار وی تألیف شد؛ ازجمله تفاسیر قرآن و همچنین آثاری درباره ایدئولوژی سیاسی اسلام. قطب در آگوست ۱۹۶۵ به اتهام توطئه برای سرنگونی دولت محکوم به اعدام شد. حکمی که احتمالاً با اتکا به آخرین اثر وی، «معالم فی الطریق» صادر شد و در خرداد ۱۳۴۵ به اجرا درآمد.

معالم فی الطریق یا تبیین حکومت اسلامی

سید قطب تا دهه چهل عمر خود به‌رغم فعالیت‌های جدی سیاسی، در مواجهه با قرآن کریم رویکردی ادبی و زیبایی‌شناختی داشت و جلوه‌های اعجاز قرآن را نیز با همین رویکرد تبیین می‌کرد. در دوره ده‌ساله زندان اما به این باور رسید که تنها پیروی از قوانین شریعت در یک مجموعه به‌هم‌پیوسته و جامع می‌تواند فساد را از میان ببرد و انسان‌ها را از تمام مواهب شخصی و اجتماعی برخوردار سازد. این اندیشه‌ها در اواخر عمر سید قطب در کتاب «معالم فی الطریق» بیان شد. سید قطب در این کتاب به تبیین حکومت اسلامی پرداخت و آن را با تکیه بر سه عنصر بنیادین «حاکمیت خدا»، «جاهلیت جهان و جهانی بودن اسلام» و همچنین «جهاد» توسعه داد. تأثیر او بر مبارزات سیاسی و اجتماعی مسلمانان مبارز چنان بود که اثر اخیر او تنها به فاصله دو سال در ایران به چاپ رسید.

مهم‌ترین اثر تفسیری سید قطب، «فی ظلال القرآن» است. آیت‌الله سید علی خامنه‌ای در سال ۱۳۴۸ ترجمه این کتاب به فارسی را آغاز کرد و پس از اتمام ترجمه جلد اول دریافت که احمد آرام، مترجم پرکار آثار انگلیسی، فرانسه و عربی در حال ترجمه آن است و بر همین اساس ترجمه خود را به پایان نرساند. بااین‌حال ترجمه مقام معظم رهبری یک‌بار در دهه 50 و بار دیگر در دهه 60 انتشار یافت و در سال‌ گذشته با افزوده‌هایی چاپ شد.

قرآن متنی برای عمل و حرکت سیاسی

سید قطب بر این باور بود که مردم از آن‌گونه هم‌نشینی با قرآن که مسلمانان صدر اسلام تجربه کرده‌اند دور افتاده‌اند. شاید از همین رو بود که مباحث لغوی، کلامی، فقهی و فلسفی را در تفسیر خود کنار گذاشت و قرآن را به‌مثابه متنی برای عمل و حرکت سیاسی تفسیر کرد. سید قطب قرآن را نه فقط کتاب عارفان و عبادت‌گران، بلکه کتاب حرکت و جنبش می‌دانست. «فی ظلال القرآن» را در دو مرحله تألیف کرد. در یک دوره با نگاهی ادیبانه در قرآن نظر کرد و بیشتر به نکات ادبی آن توجه یافت، اما در دوره دوم قرآن کریم را مبنای حرکت، تربیت و دعوت تلقی کرد و در پی آن بود که از لفظ آن فراتر رود و از قرآن برای ساختن جامعه اسلامی بهره گیرد.

اولین پاره‌نوشته‌های تفسیر سید قطب با نگاهی بیشتر زیبایی‌شناسانه به قرآن، در سال ۱۹۵۱ به‌طور سلسله‌وار در مجله المسلمون به چاپ رسید و سپس در مجلدات مستقل انتشار یافت. پس از انتشار ۱۶ جلد که حاوی تفسیر ۱۶ جزء قرآن بود به زندان افتاد، اما این امکان را یافت که در زندان به ادامه تفسیر خود بپردازد و ۲۷ جزء قرآن را تفسیر کرد. او اعجاز ادبی قرآن را نه چنان پیشینیان از راه بلاغت لفظی قرآن، بلکه

با اتکا به زیبایی‌شناسی نهفته در تصویرسازی‌های قرآنی مورد مطالعه قرار داد و بر این اساس تلاش کرد احساسات و عواطف قهرمانان و شخصیت‌های قرآنی را در قالب تصویرسازی بیان کند. همچنین بر این باور بود که بین آوای واژگان، آهنگ و ریتم موسیقایی عبارات و معانی صحنه‌های توصیف شده در قرآن، هماهنگی هنری وجود دارد.

سید قطب روشن‌ترین دریافت‌های تفسیری خود درباره عمل اجتماعی و سیاسی را در تفسیر سوره انعام به نمایش گذاشت و به همین ترتیب 13 جزء نخست قرآن را بازتفسیر کرد. اما پیش از اتمام تفسیر محکوم به اعدام شد. وی قرآن کریم را متنی واحد در نظر آورد که محور مرکزی آن توحید است و خداوند آن را بر قلب پیامبر نازل کرده است تا بر پایه توحید امتی ایجاد کند، حکومتی برپا کند، جامعه را سازمان بخشد، اندیشه و اخلاق را پرورش دهد، روابط اجتماعی را تعریف کند، روابط حکومت اسلامی را با سایر حکومت‌ها تنظیم کند و همه امور را بر گرد محوری واحد که دین خداست استوار گرداند. سید قطب گرچه از روایات تفسیری بهره می‌برد اما همانند علامه طباطبایی از روایات برای رفع ابهام و روشن ساختن برداشت خود استفاده نمی‌کرد. بلکه تنها برای تأیید دیدگاه‌ها و رویکردهای خود به روایات اتکا می‌کرد.