جعفر سبحانی، فقیه، متکلم و مفسر قرآن

نسیم آنلاین : جعفر سبحانی، فقیه، متکلم و مفسر قرآن، در سال ۱۳۰۸ در تبریز متولد شد. دروس مقدماتی حوزوی را در مدرسه طالبیه تبریز گذراند و در شرایط پس از جنگ جهانی دوم، به دلیل بروز غائله آذربایجان و عدم خروج ارتش شوروی از شمال غرب ایران که به برقراری کوتاه‌مدت حکومت خودمختار آذربایجان و جمهوری مهاباد انجامید، در شهریور ۱۳۲۵ وارد حوزه علمیه قم شد. در جلسات درس خارج فقه و اصول سید حسین طباطبایی بروجردی، مرجع اعلای شیعیان و همچنین سید محمد حجت کوه‌کمری و سپس امام خمینی حضور یافت و در ۲۸ سالگی، تقریرات درس خارج اصول فقه امام خمینی به قلم وی به چاپ رسید. سبحانی همچنین در کنار مرتضی مطهری و حسینعلی منتظری، ‌از شاگردان درس خصوصی فلسفه علامه طباطبایی بود و کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم را به عربی ترجمه کرد.

هم‌بنیان‌گذار مکتب اسلام

جعفر سبحانی به همراه چهره‌هایی از جمله ناصر مکارم شیرازی، حسین نوری همدانی، عبدالکریم موسوی اردبیلی و امام موسی صدر مجله درس‌هایی از مکتب اسلام را در سال ۱۳۲۷ تأسیس کرد که این نشریه همچنان انتشار می‌یابد. اولین آثار تفسیری آیت‌الله سبحانی در همین مجله به چاپ رسید. وی تدریس درس خارج فقه و اصول فقه، مهمترین کرسی تدریس در حوزه علمیه قم را در سال ۱۳۵۴ شمسی آغاز کرد. تاکنون نزدیک به صد اثر از وی در موضوعات مختلف از جمله کلام، قرآن و تفسیر، فقه، اصول فقه و فلسفه انتشار یافته است که از این میان بیش از ۱۵ اثر در باب تفسیر و علوم قرآنی است. سبحانی همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران به عنوان نماینده مردم آذربایجان شرقی در مجلس خبرگان قانون اساسی حضور داشت. جعفر سبحانی از ابتدای انتشار مجله مکتب اسلام پاسخ به پرسش‌های کلامی و اعتقادی خوانندگان نشریه را بر عهده داشت و بیشترین آثار وی نیز تا امروز در موضوع کلام و اعتقادات بوده است. وی در همین باب مناظرات و مباحثاتی مکتوب با عبدالکریم سروش در موضوعات مختلف کلامی داشته است.

رویکرد موضوعی در تفسیر قرآن کریم

سبحانی در تفسیر قرآن کریم، رویکردی موضوعی دارد و در کتاب تفسیری خود، «مفاهیم القرآن» که به زبان عربی انتشار یافت، یگانه روش تفسیری موردنظر اهل بیت پیامبر اسلام را تفسیر قرآن به قرآن دانسته و نمونه‌هایی را نیز ذکر کرده است که با یک آیه از قرآن کریم می‌توان آیه‌ای دیگر را از ابهام خارج ساخت. دو جلد اول کتاب مفاهیم القرآن، تفسیر قرآن بر اساس موضوعات توحیدی و مرتبط با حکومت اسلامی است و توسط جعفر الهادی از شاگردان آیت الله جعفر سبحانی نوشته شده و هشت جلد دیگر، شامل موضوعاتی از قبیل نبوت و خاتمیت، عصمت انبیا، صفات خدا، مثال‌ها و سوگندهای قرآن و همچنین مباحث کلامی، توسط سبحانی نگاشته شده است. کتاب مفاهیم القرآن، مورد تقدیر عالمانی از جمله علامه طباطبایی، سید مرتضی عسکری، حسن حسن‌زاده آملی و لطف‌الله صافی گلپایگانی قرار گرفت.

منشور جاوید قرآن اولین تفسیر موضوعی قران

کتاب منشور جاوید قرآن، به عنوان اولین تفسیر موضوعی به زبان فارسی، با تفصیل بیشتر و همچنین تفاوت‌های نسبت به محتوای کتاب مفاهیم القرآن، در ۱۴ جلد چاپ شده است. سبحانی مفسر واقعی را کسی می‌داند که در تفسیر آیات قرآن، خود را از هر عقیده و پیشداوری پیشین جدا می‌سازد و به جای عرضه کردن قرآن به افکار و اندیشه‌های خود، افکار خود را بر قرآن عرضه می‌کند و درستی و نادرستی اندیشه‌ها را با استفاده از قرآن کریم می‌سنجد. سبحانی بر این باور است که برای فهم بهتر قرآن، در درجه اول باید از خود قرآن کریم بهره برد و در درجه بعد، روایات قطعی را مورد توجه قرار داد.

آیت الله سبحانی در کتاب منشور جاوید، بر خلاف طباطبایی در تفسیر المیزان، روایات را بدون سلسله سند و از آخرین راوی نقل می‌کند. وی همچنین در برخی موارد به بررسی سندی و محتوایی روایات می‌پردازد. سبحانی در این کتاب رویکردی کلامی دارد و از این منظر در کنار استفاده از روایات معتبر، از عقل نیز برای تبیین اصول اعتقادی بهره می‌برد. جعفر سبحانی همچنین در کتاب مناهج التفسیریه به زبان عربی، ویژگی‌های لازم برای تفسیر و همچنین شیوه‌های مختلف تفسیر در تاریخ سنت تفسیری اسلام را تحلیل و بررسی کرده است.

با اتکا به برخی پژوهش‌های منتشر شده می‌توان گفت که در تفسیر منشور جاوید، گرچه در موضوعات مختلف به بررسی سیاق آیات قبل و بعد، شأن نزول و داستان مربوط به هر آیه توجه شده است، اما در مواردی نیز توجه کافی به مفاهیم برآمده از همنشینی آیات قبل و بعد نشده است؛‌ برای نمونه در تفسیر موضوع حق و باطل که با نظر به آیه ۸۱ سوره اسراء صورت گرفته، نویسنده با اتکا به مفاهیم برآمده از همنشینی آیات ۷۳ تا ۸۱، روشن‌ترین مصداق حق را پرستش خداوند و روشن‌ترین مصداق باطل را پرستش بت‌ها دانسته است، در حالی که برخی مفسران، از بررسی آیات همنشین، مفاهیم دیگری از جمله امید به ظهور حق و نابودی باطل، زوال‌پذیری باطل و سرانجام ایجاد و گسترش امید در دل مؤمنان را نیز استخراج کرده‌اند.