کارنامه قران پژوهی شریعت سنگلجی

نسیم آنلاین : محمدحسن شریعت سنگلجی، قرآن‌پژوه و از داعیه‌داران جنجالی اصلاح دین و بازگشت به قرآن، در سال ۱۲۷۱ شمسی در تهران متولد شد. فقه را از عبدالنبی نوری، حکمت و فلسفه را نزد میرزا حسن کرمانشاهی و عرفان را نزد میرزا هاشم اشکوری فراگرفت. در سال ۱۲۹۷ وارد حوزه علمیه نجف شد و در مجلس درس سید ابوالحسن اصفهانی و آقاضیاء عراقی حضور یافت . چهار سال بعد زمانی که شعله‌های انقلاب ضداستعماری ۱۹۲۰ در عراق هنوز به کلی خاموش نشده بود، در سال ۱۳۰۱ به تهران بازگشت و مجلس درس و منبر تبلیغ خود را در مسجد سنگلج آغاز کرد. اسدالله رویین مبشری، وزیر دادگستری دولت موقت مهدی بازرگان، عبدالوهاب فرید تنکابنی، محمدجواد مشکور، محمدتقی فلسفی، و حسینعقلی مستعان، برخی از شاگردان و نزدیکان فکری شریعت سنگلجی خوانده شده‌اند.

سنگلجی در سال ۱۳۱۸ و پس از تخریب میدان سنگلج و تبدیل آن به پارک شهر، برای ادامه فعالیت‌های تبلیغی خود مسجدی بدون مناره ساخت که شباهتی به مساجد شیعیان نداشت. سنگلجی این مسجد را دارالتبلیغ اسلامی خواند. شریعت سنگلجی در زمانه‌ای به تبلیغ آزادانه افکار خود پرداخت که حکومت رضاشاه با قدرت و خشونت به سرکوب همه‌جانبه روحانیت شیعه دست زد و شیخ عبدالکریم حائری یزدی با هدف حفظ حوزه‌های علمیه، وادار به سکوت شده بود. در این میان از سوی پهلوی اول تنها چهره‌های معدودی از جمله شریعت سنگلجی و احمد کسروی که مدعی اصلاحگری دینی بودند و از زمره تجددگرایان شناخته می‌شدند، فرصتی برای حضور اجتماعی می‌یافتند. به نظر می‌رسد رابطه سنگلجی و پهلوی دو سویه بود؛ چنان‌که شریعت سنگلجی در سال ۱۲۹۵ به همراه پدرش شیخ حسن سنگلجی، در مجلس عقد ازدواج دوم رضاخان و تاج‌الملوک حضور یافت و رابطه خود با رضاخان را پس از رسیدن به مقام سلطنت نیز حفظ کرد.

محمدحسن شریعت سنگلجی بیش از همه از پدرش شیخ حسن سنگلجی و سید اسدالله خرقانی تأثیر پذیرفت. خرقانی از شاگردان شیخ هادی نجم‌آبادی بود که به عنوان داعیه‌دار اصلاح دینی در دوره قاجار شناخته می‌شد. همچنین شریعت در سال ۱۳۱۸ در سفر حج با آثار محمد بن عبدالوهاب آشنا شد و از او به شدت تأثیر پذیرفت. نشانه‌هایی از تأثیرپذیری عمیق سنگلجی از اندیشه‌های وهابیت را می‌توان در کتابی که پس از این سفر نگاشت ملاحظه کرد. مقایسه کتاب «توحید عبادت» با کتاب التوحید محمد بن عبدالوهاب به روشنی نشانگر تأثیرپذیری شریعت از پیشوای وهابیان است. گرچه گفته شده است شریعت بر خردورزی و عقل‌گرایی نیز تأکید داشته است.

در تداوم همین رویکردها سنگلجی در سخنان خود درباره ظهور امام زمان(ع) به انکار آموزه‌هایی از جمله رجعت، پیدایش دجال و قیام بالسیف پرداخت و ظهور امام دوازدهم را نه غلبه با شمشیر بلکه چیرگی یافتن دین و عدالت بر کفر و ظلم تفسیر کرد. با چنین سخنانی سنگلجی حتی از سوی نزدیکان خود نیز مورد انتقاد قرار گرفت. گفته شده است عده‌ای این سخنان را به معنای خروج او از دین تلقی کردند، اما با این حال شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مؤسس و زعیم حوزه علمیه قم، ضمن یادآوری باورمندی خود به رجعت، آن را نه از زمره اصول دین یا مذهب، بلکه آموزه‌ای متکی به روایات فراوان در این باب دانست.

سنگلجی احتمالا تحت تأثیر برخی آموزه‌های عبدالوهاب و البته در ظاهری عقل‌گریانه، آموزه‌ی شفاعت را به هر نحو و تقریری مردود می‌دانست، او در پایان سخنرانی‌های خود هیچ‌گاه به ذکر مصیبت نمی‌پرداخت، تقلید از بزرگان و پیروی از احبار و رهبان را عامل گمراهی تلقی می‌کرد، او همچنین حیات جاوید حضرت عیسی و خضر را منکر می‌شد. کتاب کلید فهم قرآن، مهمترین اثر قرآنی شریعت سنگلجی، نه تفسیر قرآن کریم، بلکه مقدمه‌ای تحلیلی بر شناخت قرآن است. احسان طبری، عضو کمیته مرکزی حزب توده، آن را نمونه‌ای از کوشش شریعت سنگلجی برای ارائه تفسیری تازه از اسلام خواند. به باور طبری، کتاب مذکور در پی ایجاد همسازی میان اسلام سنتی و خواست‌های جامعه نوین بود. شریعت سنگلجی که از مدعیان شعار بازگشت به قرآن بود، بر آن بود که قرآن کریم برای همه قابل فهم است، اما با این حال دریافت مفاهیم آن را مبتنی بر شناخت اسباب نزول و آشنایی با وضعیت عصر پیامبر تلقی می‌کرد. او معتقد بود قرآن در بخش اعتقاداتْ بی‌نیاز از سنت است، اما احکام شریعت در قرآن را کلی و کشف احکام را نیازمند اتکا به سنت و روایات می‌دانست.

وی در کتاب کلید فهم قرآن، سه محور اساسی برای مضامین قرآنی برمی‌شمرد؛ خداشناسی، جهان‌شناسی و معادشناسی. سنگلجی، حفظ دین، حفظ عقل، حفظ بدن و حفظ مال را از ضرورت‌های قرآنی می‌دانست. وی همچنین معتقد بود نسخ آیات، به معنای برداشته شدن یک حکم نیست، بلکه حاکی از پایان مصلحت حکم مذکور است. سنگلجی قرآن را هدیه‌دهنده آزادی به روح و عقل بشر می‌خواند. او به همه‌فهم بودن قرآن کریم ملتزم بود، محدوده متشابهات قرآن را تنها صفات خدا می‌دانست، مقصود از بطون قرآن را درک مقصود و هدف قرآن تحلیل می‌کرد.

محمدحسن شریعت سنگلجی در سال ۱۳۲۲ پس از یک دوره بیماری در ۵۳ سالگی درگذشت و در محل برگزاری جلسات خود، دارالتبلیغ اسلامی در تهران دفن شد. سنگلجی اگرچه سرنوشتی متفاوت با کسروی پیدا کرد اما به هرحال میراثی پرحاشیه، نقدبرانگیز و در پاره‌ای موارد مبهم و تار از خود به جای گذاشت.