محمد ارکون؛ از نقد مستشرقان تا تحلیل اختلاف شیعه و سنی

محمد ارکون، اسلام‌شناس و قرآن‌پژوه، در سال ۱۹۲۸ میلادی، در الجزایر متولد شد تحصیلات عالی خود را ابتدا در الجزایر و سپس در فرانسه در رشته زبان و ادبیات عرب پی گرفت و در همین حال درس‌های مختلف مردم‌شناسی، فلسفه و جامعه‌شناسی را در مدرسه مطالعات عالی فرانسه فراگرفت. ارکون در میانه سال‌های ۱۹۵۶ تا ۱۹۵۹ به تدریس زبان و ادبیات عرب در پاریس پرداخت. از دهه ۱۹۶۰ تا اواخر قرن بیستم استاد کرسی تاریخ اندیشه اسلامی در دانشگاه سوربن پاریس بود و در این میان در مقاطع زمانی کوتاه در دانشگاه‌های مختلف جهان مانند دانشگاه‌های برلین، پرینستون و لس‌آنجلس به تدریس پرداخت. ارکون سال‌ها سردبیری مجله معتبر عربیکا را بر عهده داشت و کتاب‌هایش در کشورهای عربی مخاطبانی جدی یافت.

آثار محمد ارکون، تمایزی روش‌شناختی با آثار اسلامی سنتی و همچنین پژوهش‌های اسلام‌شناسان غربی داشت، نوشته‌های او حاوی بررسی تحلیلی نزاع‌های شیعه و اهل سنت در طول تاریخ سنت اسلامی بود، خوانشی نوین از تفسیر قرآن کریم ارائه می‌کرد، بر کشف و بررسی ریشه‌های عقب‌ماندگی جهان اسلام تمرکز داشت، و گفتمان اسلامی معاصر را مورد نقد قرار می‌داد.

ارکون که از حیث روش‌شناسیْ درس‌آموز چهره‌هایی از جمله میشل فوکو، ژاک لاکان، و ژاک دریدا بود، در آثار خود، رویکرد اسلام‌شناسان غربی در مواجهه‌ی صرفاً لفظی و زبان‌شناسانه با فرهنگ و متون اسلامی را به نقد کشید. به باور او مستشرقان از آنجا که مطالعات قرآنی را تنها متکی به الفاظ قرآن سامان داده‌اند، به شناختی سطحی از قرآن کریم رسیده‌اند.. ارکون بر آن بود که چهره‌هایی از جمله تئودور نولدکه و رژی بلاشر در مطالعه جوامع اسلامی، تنها بر متون تکیه کرده، در قدم اول مانده‌اند و به نقطه مطالعه اجتماعی جوامع اسلامی نرسیده‌اند.

ارکون در رساله دکترای خود با ارائه ترجمه‌ای از رساله تهذیب الأخلاق و طهارة الأعراقِ ابن مِسکَوَیه رازی، به این نتیجه رسیده بود که در دوره زودگذر فضای باز و حاکمیت عقلانیت که در قرن چهارم هجری رخ نمود، جلوه‌هایی از انسان‌گرایی در جهان اسلام دیده شد اما تداوم نیافت. او این رویکرد را در مطالعه آثار ابوحیان توحیدی نیز پی گرفت. ارکون همچنین در پژوهش‌های متعدد خود، بر نقد روابط و پیوندها میان دین و دولت در اسلام تمرکز داشت؛ موضوعی که نشانگر تأثیرپذیری عمیق او از میشل فوکو در باب روابط قدرت و دانش بود.

به باور ارکون، در طول زمان و با گذر دوران‌های مختلف در سنت اسلامی، منظومه‌های معرفتی سخت و مستحکمی بر ذهن و زبان مسلمانان سایه انداخت و همه عرصه‌های فرهنگ اسلامی را در سیطره خود قرار داد. ارکون که بر آن بود تا سنت اسلامی را از درون جریان تازه‌برآمده علوم اجتماعی و رویکرد تاریخی بنگرد روش‌شناسی خود را پیش از هر چیز در مطالعه قرآن به کار بست تا دریابد پیش از شکل‌گیری مکتب‌های فقهی در میان مسلمانان، قرآن چگونه فهم می‌شد و رابطه میان عقل عرفی و متن دینی در دوران پیش از تکوین عقاید کلامی چگونه بود. به باور او مسلمانان در نقاط مختلف اسلامی در مواجهه با قرآن کریم هر یک به شکلی متن قرآن را فهم می‌کرده و تا اندازه‌ای آزادی رأی داشته‌اند، اما پس از تثبیت مکاتب کلامی و فقهی، الگوهای واحدی بر تفسیر مسلمانان از قرآن تحمیل شد، و معیار مسلمانی قرار گرفت چنان‌که حتی معتزلیان که در پیِ به پرسش کشیدن عقاید تثبیت‌شده بودند، از سوی خلفای عباسی سرکوب شدند.

محمد ارکون با نگاهی تاریخی به شکل‌گیری مفهوم قرآن در فرهنگ اسلامی، معتقد بود قرآنْ سنخ و حیثیتی شفاهی دارد و در پیکره‌ای گفتاری از سوی خداوند به پیامبر و از زبان پیامبر به مردم عرضه شد و مسلمانان می‌توانستند آن را با صدا و لحن پیامبر بشنوند. به باور او اما آنچه امروز مسلمانان با آن مواجه‌اند، مصحف است، که گردآوری مکتوب و مدونِ آن حیثیت گفتاری است که به صورت شفاهی بر پیامبر نازل شده است؛ با ترتیب و توالی متفاوت و نظمی غیر از آنچه مسلمانان هم‌عصر پیامبر با آن مواجه بوده‌اند. ارکون معتقد بود قرآنی که مسلمانان امروز با آن مواجه‌اند، صامت است، بر خلاف قرآنِ جاری بر زبان پیامبر اسلام که از دهان او استماع می‌شد و تمامی جوانب و ابعاد شخصیتی پیامبر در نحوه ادراک و استنباط مؤمنان از کلام خدا مؤثر می‌افتاد.

محمد ارکون بر‌آن بود که زبان قرآن زبانی حقیقی است؛ چرا که بر وجدان انسان تأثیر می‌گذارد. با این حال ارکون متن قران کریم را در مواردی رمزی، استعاری و نمادین تلقی می‌کرد و معتقد بود قران کریم با تکیه بر نیروی شاعرانه زبان عربی، سامانه‌ی نمادین و رمزی گسترده‌ای را به مؤمنان عرضه می‌کند تا الهامبخش آنان باشد. وی همچنین در نقد برخی تفاسیر سنتی از قرآن، آنها را تا حد زیادی تأثیرپذیرفته از مقولات عقلی ارسطو و ثنویت فلسفه نوافلاطونی می‌دانست.

محمد ارکون که در سال ۲۰۰۲ میلادی عضو هیئت داوری بین‌المللی جایزه یونسکو برای پیشبرد صلح بود، در شهریور ۲۰۱۰ میلادی در پاریس درگذشت و در مراکش، در همان قبرستانی که محمد عابد الجابری در آن دفن شده بود به خاک سپرده شد.

«برنامه تلویزیونی سوره»