محمدعلی شعبانی:
همه از منظر خود آوینی را می بینند/ "انحصار ورثه" برای تطهیر هیچ کس نیست/ فیلم سفارشی نمی‌سازم
بیستم فروردین که می آید ؛ همه جا صحبت از آوینی است؛ همه دنبال خاطره ای رد و نشانی از آوینی می گردند؛ امسال در ایامی که به نام این شهید نامگذاری شد، به سراغ کسی رفتیم که از دوران کودکی با نام آوینی آشنا بوده است،
به گزارش « نسیم آنلاین » سایت فرهنگ نیوز نوشت: بیستم فروردین که می آید ؛ همه جا صحبت از اوینی است؛ همه دنبال خاطره ای رد و نشانی از آوینی می گردند؛ امسال در ایامی که به نام این شهید نامگذاری شد، به سراغ کسی رفتیم که از دوران کودکی با نام آوینی آشنا بوده است،
به دلیل شغل پدرش با اوینی اشنا بوده و به گفته خودش آوینی به سراغش آمده است
محمدعلی شعبانی؛ مستند «انحصار ورثه» را ساخته است؛ مستندی که حاشیه های زیادی به دنبال داشت؛ برای بیشتر دانستن از این مستند به سراغش رفتیم تا برایمان بگوید از دلایل ساخت این مستند.
«فرهنگ نیوز»: چه زمانی وارد حوزه مستند سازی شدید؟شعبانی: فکر می کنم از سال 82 وارد موسسه روایت فتح شدم؛ آن روزها در حال گرفتن دیپلم بودم و چون رشته ام فنی بود باید یک دوره کارآموزی را می گذراندم؛ پدرم بسیار مخالف این کار بود و من با کلکی در این کار ماندم.
زلزله بم، یعنی دی 82 اولین بار به یک سفر کاری رفتم و عکاسی می کردم و چون پدرم هم فیلمبردار روایت فتح بود؛ زندگی طبیعی ام هم سینمایی بود، دستی بر قلم داشتم و می نوشتم؛ اما از دی 82 به این طرف وارد حوزه کار مستند شدم، ابتدا تدوین می کردم؛ اینکه چرا تدوین کردم به خاطر این بود که پدرم خیلی سفارش می کرد که کسانی که وارد کار تدوین می شوند؛ قاب را خوب می شناسند کارگردانی و موسیقی را هم می دانند.
«فرهنگ نیوز»: اولین مستندتان را چه سالی ساختید؟شعبانی: اولین فیلمی که ساختم اسمش خانه هنرمندان بود، البته قبل از ساخت این فیلم هم کار می کردم؛ این فیلم را سال 87 ساختم در مورد دو آدم کارتن خواب بود که در پارک هنرمندان می خوابیدند.
آن زمان جشنواره رفتن برایمان ارزشمند بود؛ این فیلم هم، اولین فیلم جدی من بود و خیلی هم مورد تشویق قرار گرفت؛ ما یک نسل بودیم؛ یک طیفی از جوان ها که یکی یکی می درخشیدیم.
من چون پدرم در روایت فتح مسئولیت داشت در آنجا فیلمی نساختم اما مثلا با بنیاد حفظ آثار مستندی را کار کردیم در مورد نقش رهبری در قصه سوسنگرد؛ البته فکر می کنم آن وقت ها کار برنامه سازی می کردیم تا مستند.
آن فیلمی که باعث شد تا مرا بشناسند، مستند "ملی بدون کارت" بود؛ که روایت گر زندگی آن جانباز هندی بود که در رفسنجان زندگی میکرد.
آن فیلم باعث شد فکر کنم که این کارهایی که انجام می دهیم ممکن است به درد آدم ها بخورد؛ شاید عشق و علاقه ام به این کار از آنجا بیشتر شد و بعد از آن هم فضا باز بود تا به سراغ سینمای مستند داستانی بروم ولی نرفتم چون احساس کردم جایی که ایستادم مهم ترین جایی است که می تواند برای من باشد.
خیلی هزینه دادم، شاید شغل هایی که خیلی ها ارزویش را داشتند برایم رنگ باخت؛ ولی از جایی که الان هستم راضی ام.
«فرهنگ نیوز» برسیم به مستند "انحصارورثه" و اینکه خیلی ها می گویند این کار سفارشی بود؟چطور به سراغ این سوژه رفتید؟شعبانی: ما به سراغ آقا مرتضی نرفتیم، ایشان به سراغ ما آمد؛ من این را به کرات گفتم، مرحوم شهید آوینی در زندگی ما حضور داشت؛ هر مقطی به یک دلیل؛ مثلا یک زمانی می گفتیم چون صدای خوبی دارد، دوستش داریم؛ یک وقتی فکر کردیم چون شهید شده؛ اما برای من از جایی جذاب شد که متوجه شدم؛ که پشت این آدم یک آدم دیگر است که من نمی شناسم و تغییر کرده.
دیگر مرتضی آوینی آن پرتره مشهور همیشگی نیست؛ یک آدم دیگری بوده که دچار تغییر شده، برای من هیچ چیز آوینی جذابیت فیلم سازی نداشت؛ همه چیز دلی بود؛ هیچ جای زندگی آوینی هم برایم جذابیت دراماتیک نداشت؛ خب چه چیزی از زندگی آقا مرتضی را باید می ساختم که قبلا دیگران نساخته بودند؛ تا اینکه قصه کامران و مرتضی در ذهنم درگرفت؛ احساس کردم که یک قصه ای است که کسی تا به حال نگفته است؛ یا نخواسته اند بگویند؛ اما من چون شیفته آدم هایی هستم که تغییر می کنند، سراغ این کار رفتم ؛ در مورد آوینی فیلم ساختن خیلی سخت است.
«فرهنگ نیوز»: این سختی برای چه چیزی است؟ خط قرمز دارد؟شعبانی: نه از این دید، البته خط قرمز هم دارد؛ ولی این خط قرمزها هیچ کدام مشخص نیست؛ تو نمی دانی که این مسئله ای که در موردش می سازی خط قرمز است یا نه؟ خیلی میدان مین کوری است.
آن چیزی که کار فیلمسازی راجع به آوینی را سخت می کند؛ این است، که این آدم بسیار پیچیده است، آدمی است که امروزش با فرداش بسیار متفاوت بوده است..
آدمی است که دائم در حال اصلاح خودش است؛ من به عنوان یک فیلمساز نمی توانم رای قاطع بدهم که نظرش در مورد موسیقی همین است ولاغیر .
برعکس مسئولان این دوره و زمانه که اهل عذرخواهی کردن نیستند، آوینی بسیار اهل عذرخواهی بود، چه از خودش چه از دیگران.
برعکس تصویر مطلقی که از ایشان ساخته شده؛ آوینی اصلا آدم مطلق گرایی نیست و خیلی باز است؛ یک تعاملی دارد با سید محمد بهشتی ؛ فکر می کنی که دیگر این ها با هم بسیار مشکل دارند و کارد و پنیر هستند اما سه سال بعد دوباره میبینی با هم رفیق شده اند؛ همه این مسائل فیلم ساختن در مورد آوینی را سخت می کند، اینکه می بینی مدام در حال تغییر است.
«فرهنگ نیوز»: خب از این منظر هم می شود نگاه کرد که شاید آن آدم ها عوض شدند ؟شعبانی: نه آوینی عوض می شد بیشتر از اینکه آدم ها عوض بشوند آوینی مسیرش را اصلاح می کرد و عوض می شد.
این را من از زبان دوستان نزدیکش می گویم؛ ایشان یک دوره ای داشتند که همه را از خودشان طرد می کردند؛ خب این ادم بعد از شهادت علی طالبی متوجه می شود که این جوری هم نیست که نیامده بروی؛ نگاهش باز می شود.
بقیه سرجایشان هستند، آوینی عوض می شود؛ البته در مواردی مثلا با مخملباف چیزهایی می گوید و بعد متوجه می شویم که آوینی درست می گفت اما در کل نمی توانیم مطلق مشخص کنیم آوینی تغییر می کند یا دیگران ترکیبی از هر دو است.
همه این ها را که کنار هم می گذاریم فیلمسازی در مورد این آدم سخت می شود؛ همهم طلق در موردش صحبت می کنند؛ یکی می گوید، آوینی همین بود ولاغیر و یکی دیگر چیز دیگری می گوید؛ همه همان ایستگاهی که از او دیدند را روایت می کنند.
شهید آوینی، سید مرتضی آوینی ، سید شهیدان اهل قلم همه این ها نباید باعث شود که ما از نزدیک شدن به این آدم حذر کنیم؛ نباید ادم ها تبدیل به تعارف بشوند، انحصار ورثه از این مجموعه حرف ها جوشید اول اسمش کامرانی و مرتضی بود و بعد تبدیل شد به انحصار ورثه.
«فرهنگ نیوز»: چرا انحصار ورثه؟شعبانی: چون این اسم را دوست داشتم.
«فرهنگ نیوز»: بعضی ها می گویند این مستند برای تطهیر آقای زم ساخته شده است؟شعبانی: من فکر می کنم یک سری از این حرف ها اصلا به آوینی برنمی گردد وفرامتنی است ؛ مثلا بالاخره من در سوره کار می کنم و زیرمجموعه یک فردیهستم و با او اختلاف دارم و این مناسبات را در نظرم لحاظ می کنم و در مورد یک فیلم نظر می دهم.
می خواهم راش های مستند را به صورت کتاب بنویسم و شما در آن کتاب خواهید خواند که آدم ها بیشتر "دعو" خودشان را دارند؛ فکر می کنم فیلمی که با نقد به زم آغاز می شود چنین حرف هایی در موردش درست نیست.
همان طور که این فیلم وصله خانوادگی بودن را برنمی تابد؛ خیلی ها این جوری فیلم می سازنند که یا بزنند یا تطهیر کنند، اما من این کار را نکردم.
البته همه نظرها برایم قابل احترام است.
«فرهنگ نیوز»: یک کمی از همکاری با اوج بگید که پیشنهاد اول از کجا بود؟شعبانی: یادم نیست که چه کسی اول پیشنهاد داد؛ در یک مهمانی دوستانه با چند نفر از دوستان بودیم که حسین افشار هم بود؛ من گفتم یک آرشیو خوبی از آوینی دارم ک می شود مستند خوبی ساخت و بعد هم شروع کردیم.
برای من خیلی اینکه با چه کسی کار می کنم مهم نیست؛ در هر حال فیلم خودم را می سازم؛ اگر سفارش هم بدهند فیلم سفارشی نمی سازم.
شعبانی: مشاور مستقیم فیلم آقای مرتضی شعبانی بود؛ که پنجاه بار با هم نسخه راف کات را دیدیم و جز یک مورد که خیلی با هم اختلاف داشتیم در موارد دیگر مشکلی نبود.
چند جلسه هم با خانم امینی همسر شهید آوینی داشتیم که بیشتر به خاطر تاریخ ها و اینکه از نظر زمانی مستند درست باشد وگرنه بحث مشاور ای نبود.
«فرهنگ نیوز»: ایشان مخالفتی با ساخت مستند نداشتند.؟ یا اینکه بگویند چه بعدی پررنگ باشد؟شعبانی: نه اصلا؛ خانم امینی قبل از اینکه همسر شهید باشد آدمی است که در این حوزه کار کرده است، حتی جاهایی اختلاف نظر داشتیم ایشان پیشنهاد می کردند؛ اما هیچ اتفاق سلبی نی افتاد.
با سجاد هم همین طور ؛ اختلاف نظر داشتیم؛ ولی به تعامل می رسیدیم. خود سجاد فیلم ساز است ولی از نگاه صاحب کار به فیلم نگاه نکردند؛ چون من دیدم خیلی از این اتفاق ها می افتد که کسانی که مشهور هستند اگر در موردشان فیلمی بسازی خانواده هایشان با نگاه صاحب فیلم به آن اثر نگاه می کنند.
«فرهنگ نیوز»: این هم یک گرفتاری جدی است؛ که شخصیت متعلق به کیست؟شعبانی: اگر ما به مفاخرمان درست نگاه کنیم این تعلقات درست تعریف می شود؛ انحصار ورثه دارد دعوت می کند تا این مناسبات را بهم بزند.
ما با یک شخصیتی مواجه هستیم که هیچ کس نمی تواند بگوید این فرد برای من است؛ مرتضی آوینی متعلق به همه آدم ها است؛ اگر بخواهیم در فیلم سازی شخصیت ها گرفتار مناسبات خانواده ها یا موسساتی که شویم که می گویند این شخصیت برای ما است و باید با ما چک کنید این کار را سخت می کند.
امکان ندارد کسی در مورد آوینی فیلم بسازد و بتواند دل همه را به دست آورد چون ضمیر ناخوادآگاه ما ادم ها خیلی زیاده خواه است هیچ کس به اثر به عنوان هو ما اثر نگاه نمی کند.
گاهی اوقات پا فراتر از این چیزها هم می رود؛ بی اخلاقی می شود؛ مثلا می گویند فلانی پسر چه کسی است؛ تهیه کننده چی؟
«فرهنگ نیوز»: یک بحثی که در مورد این مستند زیاد مطرح شد این بود که چرا نقش رهبری در این مستند کمرنگ است؟شعبانی: رهبری قبل از شهادت آوینی ایشان را نمی شناتند خودشان هم می گویند، که یک صدایی بود و بسیار تعریف می کنند اما کسی نمی گوید که این صدای آقا مرتضی است.
اما تا وقتی که زنده بود با خود شخص آوینی ؛ روبرو نمی شوند؛ البته به روایت فتح نگاه ویژه داشتند اما با خود آوینی نه .
فیلم من با رهبری شروع می شود و نریشن می گوید حضور رهبر انقلاب در تشییع جنازه خیلی از مناسبات را عوض کرد و باعث شد تا دوستان و دشمنان آوینی یک دست شوندو واقعا هم شدند؛ رسانه تر جیح می داد از کنار شهادت آوینی خیلی بی سرو صدا بگذرد؛ اما وقتی رهبری میایند مناسبات عوض می شود.
فیلم من قرار نیست صرفا مناسبات آوینی با رهبر انقلاب باشد قصه فیلم من قصه مرتضی آوینی است که شیفته امام است و بعدتر یک نامه ای برای رهبر انقلاب می نویسند.
کسی که همه توجهات را به آوینی جلب می کند رهبری است و من نمی توانم از کنار این مسئله بگذرم اما فیلم من در مورد این موضوع خاص نیست؛ به این ها می توانم اشاره کنم.
مسئله ای که مخالفین انحصار ورثه با فیلم دارند؛ اینها نیست؛ همه اینها بهانه است.
«فرهنگ نیوز»: انتخاب آدم هایی که در مستند بودند چطور بود؟ مثلا چرا رضا برجی نبود؟شعبانی: رضا برجی خودش نیامد؛ من یک لیتستی داشتم که به ترتیب به سراغ آدم ها می رفتم خیلی ها نیامدند.
«فرهنگ نیوز»: سعید قاسمی چطور؟شعبانی: خودم به سراغ سعید قاسمی نرفتم.
«فرهنگ نیوز»: درباره دلیل این مسئله توضیح دهید؟شعبانی: ببنید خیلی ها راجع به آقا مرتضی حرف زدند؛ هر سال 20 فروردین صحبت می کنند. کمی این حرف ها با نسبت همراهی ایشان با آقا مرتضی ناهمگون است؛ نمی خواهم حاشیه ایجاد شودولی خیلی ها سابقه همراهی شان با شهید آوینی 72 است اما 20 سال است که دارند راجع به ایشان حرف می زنند.
انحصار ورثه اگر تحلیلی بود؛ می شد از همه تحلیلگران دعوت کرد تا در این مورد صحبت کنند اما تحلیلی نیست.
«فرهنگ نیوز»: نامه به خاتمی چرا در مستند جایی ندارد؟شعبانی: در یک فیلم هفتاد دقیقه ای دو نامه هست، یکی نامه شهید آوینی به برادرش در مورد امام که در این سنکانش روح انقلابی گری آوینی به طور کامل دیده می شود؛ حالا فرض کنید بگوییم که یک نامه دیگری هم بوده که علیه وزیر ارشاد وقت بوده است؛ من در فیلمم می گویم آوینی ضد جریان روشنفکری است؛ به نظرم در این حرف همه چیز نهفته است.
چند دلیل مهم وچود داشت که من آن نامه را نیاورم من در فیلم می گویم آوینی ضد جریان روشنفکری است؛ اگر کسی در این کتگوری قرار می گیرد که خب وجود دارد؛ فیلم من قرار نیستهمه مناسبات سیاسی این آدم را بگوید.
وانگهی خودشان در انتهای نامه اشاره می کنندکه من هنوز هم شک دارم که این نوشتار را به دست چاپ بسپارم یا نه.
آوینی اهل زدن آدم ها نیست ؛ فرقش با ما این است؛ با مخالفانش دیالوگ می کند و شما یک لحظه احساس نمی کنید که اهل زدن است؛ اهل دیالوگ و اهل گفتگو بوده است .
«فرهنگ نیوز»: چه خط قرمزهایی داشتید؟شعبانی: دو سه جایی بود؛ اما اگر واقعا به درام فیلمم کمک می کرد حتما می گفتم ؛ تصمبم گرفتم هر چیزی که به قصه ام کمکی نمی کند نگویم.
من خاطرات بامزه از کامران زیاد داشتم؛ اما قرار هم نبود فیلمم شب خاطره بشود. به تصور رسانه ها که خیلی گفتند من اهل جنجال کردن در فیلم هایم هستم، دنبال جنجال نبودم و نیستم.
«فرهنگ نیوز»: اگر ناگفته ای دارید من در خدمت هستم؟شعبانی: از جشنوراه حقیقت تا قبل از سال روزهای سختی به من گذشت به نظرم یک کمی حس کردم که جناجی که دارد آوینی را گوشه رینگ می اندازد اگر تا دیروز اسم بودند در این سه ماه به صورت فیزیکی حس شان کردم.
آنهایی که آوینی را می زدند این روزها انحصار ورثه را می زنند به خاطر اینکه فیلمساز سعی کرده است به اوینی نزدیک باشد؛ برایم مثل روز روشن بود که مستند را دوست ندارند چون آوینی را دوست نداشتند؛ از قبل خودم را آماده کرده بودم که قرار است از در و دیوار ببارد؛ امیدوارم به یک سطحی از آگاهی برسیم که بتوانیم با هم دیالوگ کنیم.
