کاهش آمار روزه داران و شرکت کنندگان در نمازجمعه/ افزایش حضور در مراسمات و اماکن مقدس مذهبی

رئیس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) اظهار کرد: پیمایش‌های سال ۵۳ تا سال ۹۵ نشان می‌دهد میزان اعتقادات مردم وضعیت مناسبی دارد و تغییر قابل توجهی مشاهده نمی‌شود و آمار در نقطه بالای ۹۰ درصد بوده است. وی با بیان اینکه بسیاری از ادعا‌هایی که پیرامون بحث دین‌داری مطرح می‌شود، فاقد شواهد تجربی و میدانی است اظهار کرد: وقتی صحبت از نرخ، میزان و تحولات دین‌داری می‌شود، خود این واژه بار معنایی دارد و کمیت به همراه آن می‌آید. کمیت هم قابل اندازه‌گیری است، میزان دین‌داری را هم باید اندازه گرفت و پیمایش میدانی درباره آن انجام داد و دریافت که میزان دین‌داری چه سمت و سویی را طی می‌کند. این کار باید از سوی گروهی علمی و با شاخصه‌های علمی و در سطح ملی اندازه‌گیری شود. وی ادامه داد: علاوه بر معیار‌های علمی، اگر قرار است درباره جامعه ایران صحبت شود، باید جامعه آماری و نمونه آماری هم در مورد جامعه ایران باشد و کل جامعه ایران را پوشش دهد، بعضاً مشاهده می‌کنیم برخی پیمایش‌ها در یک دانشگاه و از جمع دانشجویان یک دانشگاه انجام می‌شود و ممکن است این دانشجویان میزانی از دین‌داری را داشته باشند، اما با بی‌دقتی تمام نتایج حاصل از این پیمایش در سطح خرد و با جامعه آماری محدود، به کل جامعه ایران تعمیم داده می‌شود. حداکثر سطح تعمیم این پیمایش در سطح همان دانشگاه می‌تواند باشد. رفیعی با بیان اینکه دین‌داری یک سازه و مفهوم پیچیده است و سنجش آن سخت است و گاه برخی از ابعاد دینداری قابل سنجش نیست افزود در پیمایش ملی در سال ۸۸ توسط ایسپا، سنجه دین‌داری توسط دکتر طالبان یکی از پژوهشگران برجسته حوزه جامعه شناسان دین طراحی و شاخص‌های دین‌داری بر اساس ملاک‌های بومی و ادبیاتی که در این حوزه در میان علمای اسلام و داخل کشور وجود دارد طراحی و شاخص های دین‌داری مفهوم‌سازی گردید و بر اساس آن یک سنجه بومی تدوین شد. وی افزود: متناسب با ادبیات بومی، تعریف عملیاتی دین‌داری انجام شد که یک بعد آن اعتقادی است و بخش پررنگ مفهوم دین‌داری است که در غالب سنجه های دین‌داری در جوامع مختلف این بعد وجود دارد. در اسلام درباره اصول و فروع دین این موضوع مطرح می‌شود. یک بحث دیگر، شاخصه‌های عاطفی است و اینکه انسان چه رابطه عاطفی با خدا برقرار می‌کند، اینکه احساس نزدیکی به خداوند می‌کند یا خیر، اینکه از خداوند می‌خواهد به کمک او کند، آیا توکل بر او می‌کند، دعا، نیایش و توکل بر خدا، دوستن داشتن دین و بالیدن بر دین و حتی تنفر از کسانی که به پیامبر (ص) توهین می‌کنند و انچه تحت عنوان علقه و هویت دینی مطرح می شود می‌تواند در زیرمجموعه بعد عاطفی دینداری قرار بگیرد. رئیس مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، ادامه داد: بخش دیگر، بخش رفتاری و آخرین بخش است و خود آن به چند بخش تقسیم می‌شود، یکی از آن‌ها اخلاقیات است، تمام آن چیز‌هایی که تحت عنوان صداقت، درستکاری، پرهیز از حرص و طمع، انصاف، امانتداری، عفو و گذشت، پرهیز از تملق و ... میشناسیم از مواردی است که زیرمجموعه اخلاقیات در این بخش قرار می‌گیرد. بعد رفتاری دیگر، دین، بحث شرعیات و همان رعایت شرعیات و ترک محرمات است.

در سنجه‌های جهانی از تعبیر دین‌داری پیامدی برای این مفاهیم استفاده می‌شود، به این معنا که پیامد‌هایی که یک انسان دین‌دار باید رعایت کند، مانند پرهیز از شراب‌خواری، رعایت حجاب و گوش ندادن به موسیقی حرام طبق فقه شیعی ما. یک سری بحث‌ها هم عبادات است، مانند نماز، روزه، شرکت در نماز جماعات و همه اعمالی که تحت عنوان مناسک فردی و اجتماعی می‌شناسیم، زیرمجموعه بعد رفتاری و عبادات قرار می‌گیرد. وی افزود: این شاخص‌ها در سال ۸۸ از سوی ایسپا تدوین شد و همان سال مورد سنجش قرار گرفت. به فراخور مسائلی که پیش می‌آید و طبق برنامه ریزی ایسپا برای سنجش شاخصهای دینداری، هر ساله بخشی از این شاخص‌ها را می‌سنجیم. به عنون مثال ماه رمضان امسال، میزان روزه‌داری مردم در ماه رمضان را سنجیدیم. قصد داریم در آینده نزدیک موج دوم پیمایش جامع را به طور کامل انجام دهیم. یک پیمایش کاملی هم در سال ۹۵ از سوی سازمان تبلیغات اسلامی طراحی شد که گردآوری اطلاعات آن طرح نیز از سوی ایسپا انجام شد. پیمایش‌ها با خطای ۵ درصد قابل تعمیم به کل جامعه است رفیعی گفت: دانشجویان و علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش انجام پروژه‌های تحقیقاتی ایسپا به سایت مراجعه کنند یا اگر نتایج فعالیت‌هایی که منتشر شده را مشاهده کنند، قسمت روش‌شناسی به طور کامل در ذیل آن پروژه‌ها توضیح داده شده است. همچنین کتابی تحت عنوان «سنجش تدین اسلامی مردم ایران» چاپ شده که بخش مهمی از این کتاب، پرداختن به قسمت روش‌شناسی کار است. اما اگر به طور خلاصه بخواهم بگویم، خلاصه روش دقت‌های روش‌شناسی ما این است که نتایج پیمایش‌های ما با لحاظ کردن خطای ۵ درصدی قابل تعمیم به کل جامعه ایران است. مهدی رفیعی در ادامه با طرح این پرسش که جایگاه بحث تحولات دین‌داری و میزان دین‌داری کجاست؟ افزود: در ادبیات نظریات سکولاریزاسیون، مباحثی مطرح است مبنی بر اینکه جهان به سمتی می‌رود که شما در آینده دین را نخواهید دید یا کمتر می‌بینید، در واقع گروهی معتقدند هر چه جلوتر می‌رویم، فرایند دین‌زدایی در جهان با سرعت به پیش می‌رود و یک روند و موج ساختاری دارد.

این دسته معتقدند اگر خیزش‌های دینی هم مانند انقلاب اسلامی مشاهده می‌شود، موقت است و آن را به آخرین دفاع دین در آخرین خاکریز آن تعبیر کرده‌اند. در جهان غرب و در میان نظریه‌پردازان غربی این دیدگاه منتقدان جدی دارد و برخی از این منتقدان از جمله پیتر برگر معتقدند آن چیزی که درک آن مشکل است، روحانیون ایران نیستند، بلکه اساتید دانشگاه شیکاگو هستند که در این زمینه منفعل عمل کردهاند. پیتر برگر، از جمله جامعه‌شناسان دین است که در دوره دوم نظریه‌پردازی خود، گفته است ما جامعه‌شناسان در خصوص ارائه تز سکولاریزاسیون اشتباه کردیم و باید این اشتباه را بپذیریم. رفیعی گفت: عده ای از منتقدان تز سکولاریزاسیون معتقدند اروپاییان به اشتباه تاریخ سکولار خود را به کل جهان تعمیم داده‌اند و در جواب آن‌ها گفته‌اند آن افول دین‌داری که می‌گویید در دنیای خودتان است، اگر جا‌های دیگر از جکله برخی از نقاط آسیا را بررسی کنید، خواهید دید علی‌رغم ظهور مدرنیته، دین‌داری وجود دارد. تز اصلی نظریه پردازان سکولاریزاسیون این بود که هر کجا مدرنیته آمد، دین رنگ می‌بازد، اما کسانی هستند که اصطلاح مدرنیته‌های چندگانه را به کار می‌برند و معتقدند همه مدرنیته‌ها به سکولاریزاسیون منجر نمی‌شود، مدرنیته‌ها می‌توانند با دین سازگاری ایجاد کنند. اعتقاد بیش از ۹۰ درصد مردم ایران به خدا و معاد از سال ۵۳ تا امروز وی افزود: اگر با طرح این مسئله، به جامعه ایران نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که کشور ما در مسیر توسعه گام نهاده؛ اما باید دید آیا همزمان با موج توسعه‌یافتگی، دین‌داری مردم توسعه یافته و یا رو به افول رفته است؟ نتایج نظرسنجی و پیمایش‌ها در بعد اعتقادات، نشان می‌دهد؛ در بعد اعتقادات، میزان اعتقادات مردم ما وضعیت مناسبی دارد و در نقطه بالای ۹۰ درصد قرار دارد.

طبق همه پیمایش ها عدد اعتقادات کمتر از ۹۰ درصد نبوده و میزان اعتقاد مردم ما از اول خوب بوده و الان هم خوب است و تفاوتی ایجاد نشده است. در بعد اعتقادات؛ اعتقاد به خداوند، اعتقاد به معاد، اعتقاد به بهشت و جهنم، اعتقاد به عصمت پیامبر (ص) و ائمه (ع) و ... وجود دارد. در بررسی دو شاخص اعتقاد به خدا و اعتقاد به معاد، عددی که به دست آمده این است که در سال ۷۹، به میزان ۹۵.۹ درصد مردم گفته‌اند که به معاد اعتقاد دارند و در سال ۹۵ هم ۹۱.۲ درصد مردم این اعتقاد را داشته‌اند. در بحث اعتقاد به خدا هم، در سال ۷۹، ۹۷ درصد مردم اعتقاد به خدا داشتند و در سال ۹۵ هم ۹۵ درصد مردم اعتقاد خود به خدا را اعلام کرده‌اند. رئیس ایسپا گفت: یک بعد دین‌داری؛ تجربه دینی یا دین‌داری عاطفی است و طرح پرسش‌هایی نظیر اینکه هر چند وقت یکبار احساس می‌کنید به خدا نزدیک‌تر شده‌اید و یاد خدا می‌افتید، نتایج حاصل از پیمایش‌ها نشان می‌دهد، کسانی که در پاسخ به این سوال اکثر اوقات، همیشه و خیلی زیاد و زیاد را انتخاب کرده‌اند، سال ۸۴، ۹۴ درصد بوده‌اند و در سال ۸۸، ۸۶ درصد مردم بوده‌اند. این رقم با کاهش ۹ درصدی مواجه بوده است. این رقم در سال ۹۵ هم تکرار شده و عدد قابل توجهی است، یا در شاخص دیگری با عنوان اینکه هر چند وقت یکبار احساس نزدیکی به خدا می‌کنید، در سال ۷۹، ۸۱ درصد مردم همیشه را انتخاب کرده‌اند و در سال ۹۵، ۷۵.۵ درصد مردم احساس نزدیکی به خدا را همیشه اعلام کرده‌اند. همچنین درباره این پرسش که آیا نسبت به کسانی که به پیامبر (ص) توهین می‌کنند، احساس تنفر دارید، در سال ۹۵، ۸۵ درصد احساس تنفر خیلی زیاد و زیاد را انتخاب کرده‌اند. ۸۷ درصد مردم نیز در سال ۹۵ احساس تنفر از کسانی که به قرآن توهین می‌کنند را داشتند. وی بیان کرد: در شاخصه‌های مناسک فردی و جمعی (بعد رفتاری) و در موضوع نماز خواندن، در بررسی خواندن نماز فردی، وضعیت مناسبی مشاهده می‌شود و پیمایش‌ها نشان می‌دهد که ۷۰ درصد مردم جامعه ما نمازخوان هستند، ممکن است افرادی هم باشند که همیشه نماز نخوانند ولی در هفته چند بار بخوانند، اما در اینجا در جمعیت نمازخوان‌ها قرار می‌گیرند. این موضوع را در پیمایش‌های مختلف انجام داده‌ایم و عددی که به دست می‌آید، در اکثر مواقع همین میزان است.

اما یک بحثی که در مورد جوانان باید مورد توجه قرار بگیرد، این است که این اعداد مربوط به کلیت جامعه است، اگر وارد تفکیک نسلی شویم، افراد بالای ۵۰ سال در اکثر شاخص‌های دین‌داری به مراتب درصد بالاتری را دارند و افراد زیر ۳۰ سال در این شاخص‌ها درصد آن‌ها کمتر است. دو نظریه پیرامون این موضوع مطرح است، یکی چرخه حیات و اینکه انسان وقتی پیر می‌شود، پرهیزکار می‌شود، نظریه دیگر نظریه تغییر اجتماعی است به این معنی که نسل جوان یک سری چیز‌ها را تجربه نکرده، مثلاً در جامعه ما افراد بالای ۵۰ سال انقلاب و جنگ را تجربه کرده‌اند و بر اساس آگاهی و همراهی با دلایلی که این انقلاب به وجود آمده معتقدتر هستند. کاهش روزه‌داری در جامعه ایران رفیعی گفت: در ارتباط با شاخص روزه‌داری، آمار‌ها و پیمایش‌ها نشان می‌دهد، با شیب ملایمی میزان روزه‌داری در جامعه ما کاسته می‌شود. در سال ۹۷، از مردم کل کشور در روز ۱۷ ماه رمضان پرسیدیم آیا روزه هستید؟ ۵۲ درصد مردم گفتند بله روزه هستیم. این رقم برای شهر تهران کمتر است. امسال این پرسش را در شهر تهران پرسیدیم و این در حالی است که این رقم کاهش قابل توجهی داشته است. شاخص روزه‌داری روند منفی دارد، اما نکته این است که وقتی در پیمایش‌ها از مردم پرسیدیم چرا روزه نمی‌گیرید؟ درصد قابل توجهی گفتند بیمار هستیم یا عذر شرعی داریم و آن‌هایی که دلایلی غیر از این موارد داشتند، میزان کمتری بود. دلایل روزه نگرفتن در میان نسل‌های مختلف متفاوت است. از میان افراد بالای ۵۰ سالی که گفتند روزه نیستیم، ۱۰ درصد آن‌ها عدم اعتقاد را بیان کرده‌اند، این در حالی است که ۳۵ درصد جوانانی که روزه نگرفته‌اند، اعلام کردند که اعتقادی به روزه نداریم.

شرکت در نماز جماعت طی سال‌ها ثابت و پایین بوده است به بیان رئیس ایسپا یک سری شاخص‌ها مانند شرکت در مراسم‌های مذهبی و عزاداری و زیارت اماکن مقدس میزان مثبت و گاهاً افزایشی وجود داشته است. اما یک سری شاخص‌ها از ابتدا کم بوده و الان هم کم است. شرکت در نماز جماعت آمار خوبی را نشان نمی‌دهد، مثلاً در سال ۷۹، ۲۰ درصد مردم گفتند در نماز جماعت شرکت می‌کنند و این آمار هنوز هم همین مقدار است. یا شرکت در نماز جمعه از سال ۷۹ تا به امروز میزان ۱۰ درصد است، یعنی از میان مردم کشور ما حدود ۱۰ درصد در نماز جمعه شرکت می‌کنند.

ایسپا