سرگرم‌آموزی مردم‌سالاری با «کتاب قانون»
رئالیتی‌شو جدید تلویزیونی با عنوان «کتاب قانون» نمونه‌ی کامل سرگرم‌آموزی است. برنامه‌ای که سازوکارهای حاکم بر مجلس شورای اسلامی را به زبان سرگرمی آموزش می‌دهد.
نسیم‌آنلاین: در میان وظایفی که صاحب‌نظران برای تلویزیون متصور می‌شوند، «آموزش» و «سرگرمی» همواره ذکر می‌شود. این وظایف البته بسته به نوع مالکیت رسانه‌ها ممکن است متفاوت باشد. رادیوتلویزیون‌های خصوصی_که در کشور ما وجود ندارد_ معمولا از سرگرمی برای جذب مخاطب استفاده می‌کنند. اما تلویزیون‌های عمومی وظایف دیگری نیز برای خود در نظر می‌گیرند.
در کشورهایی مثل کشور ما که نظام مردم‌سالاری در آنها حاکم است تلویزیون‌های عمومی وظایف دوچندان دارند. آنها باید علاوه بر سرگرمی وظیفه‌ی آموزش مردم را نیز بعهده بگیرند. این آموزش مختص آموزش آکادمیک و رسمی نیست. علاوه بر آموزش کودکان و نوجوانان در امور درسی و دانشگاهی، آموزش عمومی مردم در حوزه‌ی مسائل اجتماعی و اداری و سیاسی نیز بعهده‌ی این رادیوتلویزیون‌هاست.
سازمان صداوسیما نیز بعنوان تنها رادیوتلویزیون فعال در کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست. رسانه‌ی ملی علاوه بر حوزه‌ی سرگرمی باید در حوزه‌ی آموزش عمومی مردم در حوزه‌های مختلف نیز فعال باشد. این آموزش به مدد برنامه‌های متعدد که از آنتن صداوسیما پخش می‌شوند صورت می‌گیرد.
البته این آموزش همیشه در یک قالب ارائه نمی‌شود. در بسیاری از برنامه‌ها این آموزش به شکل مستقیم انجام می‌شوند. در این نوع آموزش البته نیازمند نوعی اشتیاق درونی برای مخاطبان هستیم تا احتمالا رنج یک سخنرانی ملال‌آور یا یک گفتگوی طولانی سخت را به جان بخرند. در این نوع از آموزش معمولا مخاطبان کمتری رغبت خواهند داشت. شاهد مثال آن نیز تعداد مخاطبان شبکه‌هایی است که این نوع آموزش را ارائه می‌دهند که البته به خودی خود اشکال به حساب نمی‌آید و طبیعت چنین برنامه‌هایی است.
اما آموزش همیشه انقدر خشک و ملال‌آور نیست. رسانه‌ها می‌توانند با ترکیب کارکردهای دیگر خود با برنامه‌های آموزشی، نوعی از برنامه‌ها را ارائه دهند که هم ملال ذاتی برنامه‌های آموزشی را نداشته باشد و هم بتواند آموزش‌های کارآمد و مهمی را به مخاطبان ارائه دهد. این نوع برنامه‌ها با ترکیب کلمات “Entertainment” و “Education” یعنی «سرگرمی» و «آموزش» و با عنوان “Edutainment” یا همان «سرگرم‌آموزی» معرفی می‌شوند. ترکیبی از برنامه‌های سرگرمی و آموزشی که قالب جذابی را برای آموزش عموم مردم خصوصا در تلویزیون‌های عمومی ایجاد می‌کند.
سرگرم‌آموزی در صداوسیما
رسانه‌ی ملی نیز در طول تاریخ خود برنامه‌هایی با این رویکرد ارائه کرده است. مثلا مسابقه‌های تلویزیونی که علاوه بر وجه سرگرمی سوالاتی در آن مطرح می‌شد که به نوعی برای مخاطبان شکل آموزشی نیز داشت. در دوره جدید مدیریتی صداوسیما اما این نوع برنامه‌ها شکل جدی‌تری نیز به خود گرفتند. سریال تلویزیونی «آقای قاضی» نمونه‌ی بارز این نوع برنامه‌هاست که در خلال داستان‌های جذاب نمایشی، آموزش کاربردی در حوزه‌ی مسائل حقوقی و قضایی ارائه می‌شد. به شکلی که مخاطب نه احساس ملال می‌کرد و نه در معرض آسیب سرگرمی‌های بی‌خاصیت قرار می‌گرفت.
این رویکرد البته در حوزه‌ی نظری نیز مدنظر مدیریت کلان رسانه‌ای صداوسیما است. رویکردی که سرگرمی را نه فقط برای سرگرمی بلکه همراه با ارائه‌ی آموزش و اطلاعات مفید می‌پذیرد. همانطور که دیماه سال گذشته رئیس رسانه‌ی ملی گفت: «سرگرمی از عناصر اصلی تلویزیون است و برای سرگرمی هدفمند و اصیل و سالم در دوره جدید برنامه هایی داریم.»
در سند تحول سازمان صداوسیما نیز این موضوع با عنوان «احیای نقش روایتگری و تسهیلگری رسانه در مسیر پیشرفت مادی و معنوی کشور» آمده است. طبیعتا آموزش در حوزه‌ی سازوکارهای سیاسی و پارلمانی که تلویزیون در برنامه‌های مختلف به آن پرداخته است، نوعی تسهیلگری به حساب می‌آید. تسهیلگری در مسیر افزایش اطلاعات عموم مردم از سازوکارهای سیاسی، افزایش مشارکت سیاسی و درنتیجه کمک به پیشرفت مادی و معنوی کشور.
همچنین در این سند از «جایگزینی محتوا < جذابیت < کمّیت، به جای کمّیت < جذابیت < محتوا» سخن به میان آمده است. یعنی محتوای برنامه‌های تلویزیونی در اولویت قرار گیرد که این مورد نیز به خوبی در «کتاب قانون» متجلی است. محتوایی که نه تنها اولویت است بلکه خود باعث جذابیت این برنامه نیز شده است.
کتاب قانون
نقطه‌ی اوج این سرگرم‌آموزی را در برنامه‌ی «کتاب قانون» می‌بینیم. برنامه‌ای در حوزه‌ی سرگرمی که البته کارکرد آموزشی آن نیز به خوبی برجسته است. «کتاب قانون» که با ژانر «رئالیتی‌شو» معرفی شده است درباره‌ی نهاد «پارلمان» است و سازوکارها و پیچیدگی‌های حاکم بر آن را از طریق نمایش سرگرم‌کننده‌ی تلویزیونی نشان می‌دهد.
در ابتدای داستان دوربین گزارشگر روبه‌روی مردم از اصناف و اقشار مختلف قرار می‌گیرد و از آنها می‌خواهند که مهمترین مسئله‌ی کشور را توضیح دهند و هرکس با توجه به تجربیات و طبقه و صنف خود مشکلاتی را بیان می‌کند. در این بخش نمایش، شاهد به تصویر کشیدن انواع و اقسام تفکرات درمورد فضای اجتماعی و سیاسی کشور هستیم که کارگردان به خوبی توانسته این تنوع دیدگاه را به تصویر بکشد. حتی اگر لازم باشد عقیده‌ی بازیگر آنقدر ممنوعه باشد که بگوید «جلوی دوربین شما نمی‌توانم بگویم!». به این ترتیب به نظر می‌آید که کارگردان سعی کرده است هیچکدام از رویکردهای سیاسی عمده‌ی حاکم بر جامعه را از قلم نیندازد.
این نظرخواهی ادامه پیدا می‌کند و در ادامه یک غافلگیری اتفاق می‌افتد. از همه کسانی که در مورد مسائل کشور اظهار نظر کرده بودند خواسته می‌شود بعنوان نماینده در مجلس حاضر شوند و مسائلی که بیان کردند را پیگیری کنند. از این جا اصل داستان آغاز می‌شود و سازوکارهای مجلس شورای اسلامی از شروع تا پایان دوره چهارساله روایت می‌شود. بازیگرانی که جلوی دوربین مسائل کشور را برشمرده بودند حالا بعنوان نماینده در مجلس حاضرند و هم یک نمایش جذاب و در قسمت‌هایی کمدی را ارائه می‌دهند و هم اینکه سازوکارهای حاکم بر پارلمان را به شکل جذاب آموزش می‌دهند. یعنی تلاقی آموزش و سرگرمی.
لوکیشن انتخاب شده برای این نمایش نیز ساختمان مجلس شورای ملی یا همان مجلس مشروطه است. انتخابی که اهمیت و ارزش تاریخی نهاد مجلس را گوشزد می‌کند و علاوه بر این محل مناسبی برای یک نمایش تلویزیونی است.
حضور اقشار و اصناف مختلف مردم ایران در مجلس به خوبی در این نمایش به تصویر کشیده شده است. نمایندگانی که با لباس محلی خود در مجلس حاضرند و لهجه‌ها و گویش‌های به تصویر کشیده شده به خوبی توانسته‌اند یک ایران در مقیاس کوچک را به نمایش بگذارند و موضوع هویت ملی را در این اثر برجسته کنند.
اما موضوع مهم‌تر نمایش دشواری‌ها و پیچیدگی‌های کار پارلمانی است. در «کتاب قانون» علاوه بر نمایش سازوکارهای حاکم بر اداره مجلس مثل شکل انتخاب هیئت رئیسه، تایید اعتبارنامه‌ها، شکلگیری کمیسیون‌ها و... دشواری‌های اداره‌ی این نهاد به خوبی منعکس شده است. درگیری لفظی نمایندگان، پرونده‌های فساد، مشاجره‌ها در صحن مجلس و... نیز عامل مهم دیگر در ارائه وجه سرگرمی و آموزشی این رئالیتی‌شو است. گره خوردن این چالش‌ها با جنبه‌ی سرگرمی اثر توانسته هم برنامه‌ای آموزشی ارائه دهد و هم وجهه‌ی سرگرمی آن را تاحد ممکن بالا ببرد.
البته تابحال دو قسمت از این برنامه پخش شده و انتظار می‌رود تا پایان این رئالیتی‌شو، شاهد ارائه‌ی سازوکارهای دیگر مجلس و موضوعات و چالش‌های دیگر پیش پای نمایندگان مجلس شورای اسلامی باشیم.
به هرحال «کتاب قانون» توانسته است نمونه‌ی برجسته‌ای از ژانر «سرگرم‌آموزی» را به نمایش بگذارد. این ژانر البته پیش از این در تلویزیون سابقه داشت اما با نمایش «کتاب قانون» به اوج خود رسید. نمایشی که باید منتظر ادامه‌ی آن بود تا ببینیم «سعید ابوطالب» و همکارانش در ادامه قرار است چه موضوعات دیگری را در قالب سرگرمی به مخاطبان آموزش دهند. به ویژه اینکه ابوطالب سابقه‌ی یک دوره نمایندگی مجلس را دارد و از این نظر با تجربه‌ی مناسب به این موضوع پرداخته است.
