«حسینیه معلی» و اقتباس هوشمندانه

چند سالی می‌شود که صداوسیما در ایام محرم با «حسینیه‌»های تلویزیونی حال و هوای عزاداری به خود می‌گیرد. برنامه‌هایی که به شکل ویژه برای ایام خاصی تهیه می‌شوند. این برنامه‌ها گاهی به شکل قالب‌های گذشته ادامه می‌یابند و گاهی در قالب‌های جدید یا ترکیبی تولید می‌شوند.

گرچه برنامه‌های سنتی تلویزیون مخاطب خاص و ثابت خود را داراست اما اضافه‌ کردن قالب‌های جدید و خلاقانه‌تر می‌تواند برای جذب مخاطبان جدید و خلاق‌پسند به کمک صداوسیما بیاید.

خلاقیت‌های جدیدی که البته با واکنش‌های مثبت و منفی روبروست. این واکنش‌ها درمورد هرگونه نوآوری ممکن است رخ دهد و این طبیعت هرگونه خلاقیت و اشکال جدید ارائه‌ی محتواست.

یکی از برنامه‌های مناسبتی با قالب جدید که در سال‌های اخیر روی آنتن رفته «حسینیه معلی» است. این برنامه با اقتباس از برنامه‌های استعدادیابی تهیه شده و البته در محتوای آن تغییر اساسی روی داده است.

بنا بر آنچه در پایگاه اینترنتی شبکه سه سیما آمده، «حسینیه معلی» برنامه‌ای است با هدف ترویج فرهنگ روضه‌خوانی، نوحه‌خوانی و هیئت‌داری، با حضور کارشناسان مداح که در ماه محرم و صفر1401 از آنتن شبکه سه سیما در دو فصل پخش شد. فصل سوم «حسینیه معلی» ویژه اعیاد شعبانیه از سه شنبه ۲ اسفند به روی آنتن رفت.

حالا در ابتدای محرم سال 1402 شاهد فصل چهارم این برنامه هستیم که باتغییر ترکیب داوران یا به تعبیر بهتر همان کارشناسان به روی آنتن رفته است.

به طور کلی نیز باید در نظر داشت که پرداختن به هنر آیینی، در کنار برنامه‌های معرفتی و سخنرانی و... اهمیت دارد. از این جهت که برنامه‌های هنری مستقیما بر احساس مخاطب تاثیرگذارند.

حسینیه‌ معلی مستقیما بر احساسات مخاطب تاثیر دارد و از این جهت می‌تواند بعد عاطفی و احساسی را همزمان و در کنار مباحث معرفتی پیش ببرد.

پیش از این، تلویزیون شاهد یک برنامه‌ی بزرگ استعدادیابی بود که با استقبال میلیونی مردم نیز مواجه شد. برنامه «عصر جدید» که تولید فصل‌های متوالی آن مخاطبان بسیاری را پای تلویزیون نشاند.

حالا حسینیه معلی با نوعی اقتباس از این گونه برنامه‌های استعدادیابی توانسته است این قالب را در خدمت محتوای مذهبی و اعتقادی به کار بگیرد و البته از نقاط ضعف آنها درس بگیرد.

درس‌های عبرت از «عصرجدید»

برنامه عصر جدید نیز مثل هر برنامه‌ی دیگری با انتقادات و تحسین‌ها و یا سرزنش‌های رنگارنگی مواجه بود. به نظر می‌آید حسینیه‌ی معلی توانسته است بخشی از این انتقادات را بشنود و از تکرار برخی ایرادات در محتوا و قالب خود جلوگیری کند.

از این طریق حسینیه معلی با اینکه برنامه‌ای اقتباسی است توانسته مزیت رقابتی خود را با دیگر برنامه‌های اینچنینی حفظ کند.

یکی از انتقادهای پرتکرار درمورد عصر جدید، در مورد داوران آن بود. حمیدرضا اورنگ، منتقد سینما و تلویزیون درباره این برنامه گفته بود: «داوران یک مسابقه باید افراد متخصص و هنرمندی باشند که مخاطب آنها را باور کند. در بخش‌هایی از برنامه، ما که افراد عام هستیم و از بیرون نگاه می‌کنیم متوجه می شدیم برخی اجراها از لحاظ ساختار نمایشی مشکل داشت اما رویا نونهالی و امین حیایی که کار نمایش کردند متوجه آن نمی شدند. برای مثال وقتی فردی به دروغ خودش را به معلولیت زد و اشک همه را درآورد این دو داور متوجه نشدند و حتی دل‌شان هم سوخت. اینها نشان می‌دهد داوری در این برنامه از روی احساسات است و نگاه حرفه ای و تخصصی وجود ندارد.»

در حسینیه معلی اما شاهد هستیم که داوران همگی از مداحان سرشناس با سالها تجربه مداحی هستند و طبیعتا بهتر می‌توانند درمورد اجراها اظهار نظر کنند.

باید در نظر داشت که شکل داوری در معلی با عصرجدید متفاوت است. در عصرجدید شاهد نوعی نمایش (Show) با رتبه‌بندی و اهدای جوایز به برندگان بودیم.

در حسینیه معلی اما بیشتر با نمایشی مواجه هستیم که برنده‌ای ندارد و انگار مخاطب قرار است اصطلاحا از مسیر بهره ببرد. بنابراین اتفاقات پشت پرده‌ و عناصر ازپیش‌تعیین‌شده‌ و اصطلاحا «صحنه‌‎سازی» کمتری را شاهدیم.

خاصیت نمایش(Show) این است که علیرغم اتفاقات غیرمنتظره، عناصر از پیش تعیین شده نیز در آن خودنمایی می‌کنند. این خاصیت در عصرجدید به علت «مسابقه» بودن آن بیشتر وجود داشت.

حمیدرضا اورنگ با اشاره به آرای مردمی عصرجدید در این باره نیز گفته بود: «در واقع آرا را به سمتی می‌برند و مهندسی می‌کنند که مردم فکر کنند شرکت‌کننده خودش بالا آمده است.»

این مورد طبیعتا درمورد حسینیه معلی به علت رقابتی نبودنش صدق نمی‌کند. به نظر می‌آید معلی توانسته است از این ویژگی که در برنامه‌های مذهبی شاید تبدیل به عنصر کاملا منفی هم شود فاصله بگیرد و از طرف دیگر یک قالب برنامه‌سازی غربی را متناسب با فرهنگ ‌اسلامی‌ایرانی بومی‌‌سازی کرده باشد.

اقتباس هوشمند

ویژگی و یا به بیان بهتر وجه تمایز دیگر معلی تمرکز آن بر یک حوزه‌ی تخصصی یعنی مداحی است. همین باعث شده است داوران برنامه از همان حوزه تخصصی انتخاب شوند و بنابراین، چالش عدم تخصص داوران در حوزه‌ی به‌نمایش‌درآمده از پیش حل شده است.

اما این برنامه‌ی تخصصی در خارج از ایران نیز مشابه دارد. حسینیه معلی شاید بیش از آنکه به عصرجدید تشبیه شود به نمونه‌ی عراقی آن یعنی برنامه‌ی «وجیها بالحسین» شباهت داشته باشد که آن هم برنامه‌ی استعدادیابی در حوزه مداحی است. البته وجیها بالحسین عنصر «رقابت» را حذف نکرده بود در آن به نوعی شاهد «مسابقه»ی مداحی بودیم.

اما معلی در این مورد نیز منفعلانه عمل نکرده و حضور عناصر «ایرانی» در آن چشمگیر است. به ویژه آنکه در فصل چهارم آن قرار است در هر قسمت یک نمایش «تعزیه» نیز اجرا شود که هنر بومی ایرانیان است.

همچنین اجرای مداحان با زبان‌ها و گویش‌های مختلف سراسر ایران و اجرای رسوم جمعی عزاداری رایج در میان اقوام ایرانی توانسته است برنامه‌ای کاملا متمایز با همتایانش در جهان اسلام به نمایش بگذارد. بنابراین معلی در میان برنامه‌های مشابه خود نیز تمایز و تشخص خود را حفظ کرده است.

اگرچه رویکرد بین‌المللی برنامه وجیها بالحسین و حضور شرکت‌کنندگان از سراسر جهان اسلام در آن می‌توانست در معلی نیز ادامه داشته باشد. با اینکه اولویت میدان دادن به اقوام ساکن در سرزمین ایران نیز حائز اهمیت است.

محدودیت‌ها

اما یکی از محدودیت‌های حسینیه معلی این است که مخاطب و زمان پخش آن محدود است. مناسبتی بودن این برنامه زمان پخش آن را به ایام خاصی از عزاداری یا شادی محصور کرده است.

همچنین مخاطبان این برنامه به دلیل حوزه تخصصی آن محدود است و طبیعتا نمی‌تواند مثل برنامه‌ی مشابه خود یعنی «عصرجدید» توجهات را جلب کند.

استفاده از عناصر مذهبی در برنامه‌های عمومی مخاطبان بیشتری را جلب خواهد کرد زیرا تنوع موضوعی باعث می‌شود از هر سلایق گوناگون پای برنامه بنشینند و همچنین شاهد اجراها با موضوعات و قالب‌های متفاوتی باشند.

اگرچه این قضیه از لزوم وجود برنامه‌های تخصصی در این حوزه نیز نمی‌کاهد و برنامه‌های اینچنینی نیز در جای خود اهمیت دارند. به ویژه اینکه در معلی شاهد بیان نظرات فنی خیلی پیچیده از طرف داوران نیستیم.

این موضوع باعث شده است که دامنه‌ی دربرگیری مخاطبان برنامه بالاتر رود و تقریبا کسانی که اندک ارتباطی با مراسم و شعائر مذهبی دارند را دربر بگیرد.​

انتخاب مجری این برنامه نیز واجد نوعی حساسیت است. از این جهت که این شکل از برنامه بعلت بدیع بودن، نوع اجرای خاصی نیز می‌طلبد که تجربه‌ی آن در ایران وجود نداشته است.

شاید برای قضاوت کمی زود باشد اما تا همینجای کار به نظر می‌آید نجم الدین شریعتی که اجرای فصل چهارم این برنامه را بعهده دارد کمی تا اجرای مطلوب این گونه برنامه‌ها فاصله دارد. در فصل‌های پیشین معلی که شاهد حضور «حامد سلطانی» در نقش مجری بودیم انگار اجرای قابل‌قبول‌تری صورت گرفت.

به هر حال اما حسینیه‌ی معلی توانسته است یک نمایش تلویزیونی رایج در جهان را بومی کند. معلی حتی از بومی‌سازی این نمایش فراتر رفته و به شکل اختصاصی متناسب با فرهنگ ایرانی‌اسلامی ساخته شده و به نمایش در آمده است. معلی توانسته است از نقاط ضعف مشابهان ایرانی خود استفاده کند و آن‌ها را تبدیل به نقطه‌ی قوت خود سازد. با وجود ضعف در بسیاری موارد، به طور کلی ویژگی‌های مثبت این برنامه که خاص و ویژه‌ی خودش است بر نقاط ضعف آن می‌چربد. نقاط ضعفی که طبیعت هر برنامه‌ی اینچنینی است و البته باید در مراحل و فصول بعد در نظر گرفته شود.