رؤیای فرهنگی سعودی‌ها

نسیم آنلاین: شبه‌جزیره‌ای خشک و بی‌‌آب‌وعلف، بزرگترین تولیدکننده‌ی نفت دنیا، سرزمین وحی یا انبار تسلیحات آمریکایی. برای توصیف عربستان سعودی عبارات گوناگونی استفاده می‌شود. بستگی دارد از چه زاویه‌ای به این کشور سی‌وچند میلیون نفری نگاه کنید.

کشوری که جدا از فعالیت‌های اقتصادی‌اش باید ابعاد دیپلماسی عمومی و فرهنگی‌اش را نیز واکاوی کرد. جنبه‌ی فرهنگی پادشاهی سعودی از خادمی حرمین شریفین (مسجدالحرام و مسجد پیامبر اکرم(ص)) آغاز می‌شود. ظرفیتی که سالانه میلیون‌ها مسلمان را از سایر نقاط جهان به این شبه‌جزیره می‌کشاند. اما این فقط آغاز ماجراست.

در دهه های 1920 و 1930 همزمان با اجرای سیاست‌های ضداسلامی استالین در شوروی، حدود نیم میلیون مهاجر از آسیای میانه که بیشتر آنها ازبک بودند از مناطق آسیای میانه به عربستان سعودی سرازیر شدند که بومیان عربستان آنان را «بخاری» می‌خواندند. گرچه پس از فروپاشی شوروی بسیاری از آنان به سرزمین خود برگشتند.¹

در سال اول پس از فروپاشی شوروی تعداد مساجد در «دره فرغانه» (دره‌ای پرجمعیت در آسیای میانه) بیست برابر شد. مدارس مذهبی خصوصی هم ایجاد شد که از نظر مالی عربستان سعودی آنها را حمایت می‌کرد. ارتباط سعودی‌ها با آسیای میانه با فروپاشی شوروی در قالب طرح موسوم به «نمنگان» در سال 1992 ادامه یافت. هزینه این طرح را «جنبش اهل سنت» عربستان که سازمانی برای گسترش وهابیت بود تأمین می‌کرد. در سال 1993 حدود دوهزار دختر و پسر تعلیمات وهابی را در مدارس به شکل رایگان آموختند. ²

این موضوع به گسترش تفکر سلفی‌تکفیری در این منطقه دامن زد. برای اهمیت این موضوع می‌توان به این نکته اشاره کرد که بر اساس برآوردها، حدود سه تا چهار هزار تن از جنگجویان گروه تروریستی داعش، از کشورهای واقع در آسیای میانه بوده‌اند. گرچه ملیت اعضای این گروه تروریستی پنهان نگه داشته شده و آمار واقعی می‌تواند از این هم بیشتر باشد.

همچنین این منطقه آبستن تفکرات افراطی و تروریستی است. رئیس سابق موسسه مطالعات استراتژیک قزاقستان در مصاحبه با  «اوراسیا اکسپرت» گفته‌بود: «دره‌ی فرغانه خطرناک‌ترین نقطه ضعف کل منطقه آسیای مرکزی است. این دره زادگاه سلسله‌ی خانات خوقند است. پس از برافتادن خانات خوقند توسط روسیه و تقسیم بندی سرزمین‌ها بین تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان، هرازگاهی درخواست‌هایی مبنی بر ایجاد دولت اسلامی به جای آن شنیده می‌شود. در حال حاضر، گروه‌های قوی و آموزش دیده شبه‌نظامیان در دره فرغانه مستقر شده‌اند. اگر رویدادهای منفی احتمالی مانند افغانستان ایجاد شوند، همواره افرادی برای حمایت و پیوستن به ستیزه جویان وجود خواهند داشت.»

یک سازمان جهانی

فعالیت‌های فرهنگی بین‌المللی سعودی‌ها البته در قالب سازمان خاصی پیش‌ می‌رود. سازمان همکاری کشورهای اسلامی یا همان «رابطه العالم الاسلامی» که از سال 1962 تاکنون فعالیت می‌کند.

آخرین خبر مهم درباره‌ی این سازمان، اظهارات رئیس آن یعنی «محمد العیسی» است. او در واکنش به قرآن‌سوزی اخیر در سوئد گفته بود که عامل آن از آزادی بیان استفاده کرده و قانون اساسی کشور سوئد را نقض نکرده است و روشن است که قانون اساسی این کشور که بیانگر اراده مردم آن است باید مورد احترام قرار گیرد.

مقر اصلی رابطه العالم الاسلامی در مکه است و دفاتر متعددی در نقاط مختلف جهان دارد که آنها را بیشتر افراد بومی آموزش دیده در عربستان اداره می‌کنند. این دفاتر افزون بر فعالیت‌های مذهبی و تبلیغی، شامل برگزاری دوره‌های اعتقادی، آموزش زبان عربی، توزیع کتاب‌های دینی و برگزاری جلسات وعظ و سخنرانی، بر فعالیت مبلّغان اعزامی از عربستان و ائمه مساجد آموزش دیده در عربستان نظارت می‌کنند. این سازمان همچنین برای مسلمانان مقیم کشورهایی مانند ایتالیا، بلژیک، امریکا، ژاپن، آلمان، برزیل، اسپانیا، اتریش و غنا، مراکز اسلامی احداث کرده است که به فعالیتهای آموزشی، تربیتی و فرهنگی می پردازند.³

پایگاه اینترنتی این سازمان را که نگاه می‌کنید در آن ویدیوهایی از سفر دبیرکل به کشورهای دیگر و استقبال «گرم» آنان از این مقام مشاهده می‌کنید. آخرین ویدیو مربوط به سفر «العیسی» به مسجد جامع دهلی هندوستان است که با سخنرانی او در میان جمعیت نمازگزاران پایان می‌یابد.

رابطه العالم الاسلامی از طریق مؤسسه‌های تابع خود زیر نظر دبیرکل فعالیت می‌کند. یکی از این مؤسسه‌ها «شورای عالی جهانی مساجد» است که هدف آن رسیدگی به امور مساجد از جمله احداث و توسعه آن در سراسر جهان، کمک به اقلیت‌های مسلمان برای ترمیم مساجد، مقابله با اندیشه‌ها و آموزه‌های لیبرالی، چپ و ملی‌گرایانه، حفظ اوقاف اسلامی، احیای رسالت مساجد و حفظ مساجد از تعدی و تخریب عنوان شده است. این شورا در کشورهای مختلف دفاتری دارد و گاهنامه‌ای به نام «المسجد» منتشر می‌کند. همچنین شورای عالی جهانی مساجد دوره‌های آموزشی برای ائمه‌ی مساجد برگزار می‌کند تا فعالیت‌های آنان را با اهداف شورا هماهنگ کند.

به منظور تربیت نیروی انسانی و مبلّغان دینی، «دانشسرای تربیت ائمه جماعت و مبلّغان» در مکه تأسیس شد که بیشتر دانشجویان آن از مسلمانان بیش از شصت کشور به ویژه کشورهای آفریقایی‌اند که پس از فارغ‌التحصیلی در مقام امام جماعت و مبلّغ دینی در کشورهای خود فعالیت می‌کنند.

«هیئت بین‌المللی امدادرسانی اسلامی» نیز به منظور کمک‌رسانی به کشورهای اسلامی بحران زده تأسیس شد. هدف اصلی این هیئت ارسال کمک به کشورهایی است که از زلزله، سیل، جنگ و خشکسالی آسیب دیده‌اند. تأمین کفالت ایتام و تأسیس مراکز درمانی، آموزشی و فنی در نقاط مختلف جهان از فعالیت‌های این هیئت است. این هیئت افزون بر امدادرسانی به برنامه‌های تبلیغی نیز می‌پردازد. دفتر مرکزی آن در شهر جدّه است و در 34 کشور جهان نیز دفاتری تأسیس کرده است.

«مجمع فقه اسلامی» یکی دیگر از مؤسسه‌های رابطه العالم الاسلامی است که سی تن از فقهای جهان اسلام عضو این مجمع‌اند. مهم‌ترین اهداف این مجمع بیان احکام شرعی موضوعات جدید، تلاش برای اثبات برتری فقه اسلامی بر قوانین وضع شده بشری، نشر میراث فقه اسلامی و بیان آن با زبان روز، حمایت از پژوهش‌های علمی در زمینه فقه اسلامی، جمع آوری فتواها و آرای فقهی معتبر علمای اسلامی و رفع شبهات از احکام شریعت اسلام است. این اهداف از طریق ایجاد بانک اطلاعات، تشکیل جلسات و میزگردها، انتشار مجله، برگزاری اجلاسهای بین المللی و تبادل علمی با مراکز مشابه در جهان اسلام دنبال می‌شود.

از دیگر مؤسسه‌های تابع رابطه العالم الاسلامی، «هیئت بین‌المللی اسلامی آموزش»، «انجمن بین المللی علمای مسلمان» و «اداره عمومی اطلاع رسانی و فرهنگ» است که وظایفی چون عرضه برنامه آموزشی به مراکز آموزشی اقلیت‌های مسلمان، تحکیم مناسبات سازمان با علما و اندیشمندان برجسته دینی و ایجاد هماهنگی در مواضع علمای دینی در قبال رخدادهای مختلف، انتشار و توزیع کتاب و مجله و شرکت در همایش‌های بین‌المللی و حضور فعال در برنامه‌های تبلیغی موسم حج را انجام می‌دهند.⁴

اما در مورد فعالیت‌های تبلیغی این سازمان در ترویج تفکرات سلفی و افراطی، نشریه‌ی نیوزویک گزارشی منتشر کرد که نشان از کمک مادی این سازمان به «القاعده» داشت. این نشریه در این باره نوشت: «دو مؤسسه خیریه جهانی مرتبط با هم که مستقیماً توسط دولت سعودی تأمین مالی می شوند -هیئت بین‌المللی امدادرسانی اسلامی و رابطه‌العالم‌الاسلامی- توسط بن‌لادن برای تأمین مالی عملیات خود استفاده شده‌اند. مقامات آمریکایی به نیوزویک اشاره کردند که این سازمان‌ها هفته گذشته از لیست گروه‌های تحریم شده توسط ایالات متحده خارج شده‌اند تا از شرمساری دولت سعودی جلوگیری کنند.»⁵

وزارت امور اسلامی

همچنین در این میان وزارت امور اسلامی عربستان سعودی نیز اهمیت دارد. هدف این وزارتخانه ترویج قرآن کریم و اسلام در بین مردم عربستان سعودی و خارج از کشور است. با نظارت مستقیم این وزارتخانه، مجتمع چاپ قرآن مجلل ملک فهد برای انجام بخشی از این وظایف تأسیس شد. همچنین این وزارتخانه مسابقات قرآن و سنت، رسیدگی به مراکز و مساجد اسلامی، حمایت و کمک به جوامع اسلامی، هماهنگی فعالیت‌های تشکل‌های اسلامی و تقویت دانشگاه‌ها و مؤسسات اسلامی خارج از کشور را تسهیل می‌کند.⁶

مرکز گفت‌وگوی ادیان

همچنین «مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی ادیان و بین‌فرهنگی ملک عبدالله بن عبدالعزیز»، یک ابتکار کلیدی سعودی است که از سال 2012 تأسیس شد. هدف این مرکز که توسط دولت‌های اسپانیا، واتیکان و عربستان سعودی تأمین می‌شود، ایجاد گفت‌وگوی بین ادیان در کشورهای مختلف جهان است. با حمایت ملک عبدالله بن عبدالعزیز، شورای رهبری مسلمان‌ - یهودی تأسیس شد که رهبران مذهبی یهودی و مسلمان کشورهای اروپایی را گرد هم می‌آورد.⁷

اما به گزارش ایرنا این مرکز که در کشور اتریش واقع بود با جنجال‌های بسیاری مواجه بوده است. اغلب سیاستمداران اتریشی خواستار تعطیلی این مرکز شدند اما حزب خلق اتریش از این درخواست حمایت نمی‌کرد. در نهایت به سبب اقدام دولت عربستان علیه منتقدان آل سعود و معترضان ریاض، درخواست برای تعطیل کردن این مرکز شدت گرفت. سرانجام ژوئن ۲۰۱۹ در دوره زمامداری «بریجیت برلاین» صدراعظم سابق اتریش، شورای ملی این کشور تصمیم به بستن مرکز ملک عبدالله در وین گرفت. صدور حکم اعدام برای یک زندانی سیاسی نوجوان عربستانی زمینه اصلی تعطیلی این مرکز را فراهم کرد.

اعزام مبلغان افراط

همچنین سرویس اطلاعاتی هند اعلام کرده تنها از سال 2011 تا 2013 ریاض حدود 25 هزار نفر را به عنوان مبلغ اعزام کرده و 250 میلیون دلار برای ساخت مساجد و موسسات آموزشی اختصاص داده است. به گزارش تسنیم، مرکز اطلاعاتی هند می‌گوید که به تنهایی در این سال‌ها، تعداد روحانیون عربستانی در هند به 2500 رسیدند. تمامی این مبلغان مشغول القای وهابیت هستند. تا سال 2012 عربستان سعودی 1382 مسجد تنها در آسیای میانه احداث کرده است. ⁸

«جاسم محمدالخالدی» سفیر عربستان سعودی در کابل نیز تیرماه 1399 در دیدار با «فضل هادی مسلم‌یار» رئیس وقت مجلس سنای افغانستان، از برنامه ریاض برای ساخت ۱۰۰ مدرسه دینی در افغانستان خبر داد. علاوه بر این در سال 1395، پروژه‌ی ساخت‌ سومین دانشگاه بزرگ اسلامی جهان توسط عربستان در شرق افغانستان با هزینه 500 ملیون دلار در 160 هکتار زمین پس از سفر مقامات افغان به ریاض نیز کلید زده شد. بنا به گزارش‌ها این سومین دانشگاه بزرگ اسلامی پس از دانشگاه اسلامی پاکستان و مالزی محسوب می‌شود. همچنین عربستان در سال ۱۳۹۳ قراردادی را با یک شرکت ساختمانی سعودی برای ساخت یک مرکز اسلامی در کابل به امضا رسانده بود که با مخالفت واقع شد.

خبرگزاری فراس نیز گزارش داد «کریس مورفی» سناتور دموکرات کنگره آمریکا، در سخنرانی خود در شورای روابط خارجی آمریکا تصریح کرد که حدود 24 هزار مدرسه در پاکستان توسط عربستان سعودی تأمین بودجه می‌شوند که این «سونامی پول» برای «صادر کردن تعصب» است. مورفی همچنین تصریح کرد: «دولت‌هایی که بودجه کمتری دارند و دیگر گونه‌های اسلام به سختی می‌توانند پا به پای سونامی پول‌هایی که پشت صادرات تعصب به جهان است، همراهی کنند».

علاوه بر موارد ذکر شده سومین جایگاه در بین بزرگترین مساجد جهان بعد از مسجدالحرام و مسجد پیامبر اکرم(ص) به مسجد فیصل با گنجایش 300 هزار نمازگزار واقع در اسلام‌آباد تعلق دارد. هزینه ساخت و ساز آن توسط دولت عربستان سعودی تامین شد.

گستره‌ی این فعالیت‌ها به اروپا نیز کشانده شده است. به گزارش پرس‌تی‌وی، دولت آلمان در پاسخ به سؤالات نمایندگان مجلس این کشور اعلام کرد رژیم سعودی و دیگر کشورهای عرب حوزه خلیج ‌فارس از گروه‌های افراطی در کوزوو حمایت مالی می‌کنند. یکی از نمایندگان مجلس آلمان چهارشنبه خاطر نشان کرد، فعالیت مبلغان تندروی وهابی تحت حمایت عربستان در کوزوو «شرم‌آور» است.

روزنامه نیویورک‌ تایمز نیز درباره نفوذ عربستان در کوزوو نوشت، پول‌های عربستان و افزایش نفوذ این کشور، کوزوو را به یک جامعه حاصلخیز برای رشد اسلام گرایی افراطی و یک خط لوله برای پمپاژ تکفیری‌ها به مناطق دیگر تبدیل کرده است. این روزنامه همچنین گزارش داد طی ۲ سال گذشته پلیس ۳۱۴ کوزوویی، از جمله ۲ بمب‌گذار انتحاری، ۴۴ زن و ۲۸ کودک را شناسایی کرده است که برای پیوستن به داعش به خارج رفته‌اند. این میزان با وجود جمعیت کم این کشور، بیشترین تعداد در میان همه کشورهای اروپایی محسوب می شود. این روزنامه آمریکایی در ادامه اضافه کرده است که پلیس بعد از ۲ سال تحقیق ۶۷ نفر را متهم، ۱۴ امام جماعت را بازداشت و ۱۹ سازمان اسلامی را به جرم مقابله با قانون اساسی، نفرت پراکنی و سربازگیری تعطیل کرد.

پیش از این نیز اسناد فاش شده‌ی ویکی لیکس در سال ۲۰۱۵ نشان می داد که سعودی‌ها یک سیستم سرمایه‌گذاری برای مساجد در مناطق مختلف از جمله در آسیا، آفریقا و اروپا ایجاد کرده‌اند. به عنوان مثال تنها در دهلی نو بیش از ۱۴۰ نفر واعظ مسلمان لیست شده‌اند که از کنسولگری عربستان دستمزد دریافت می‌کنند.

ترمیم چهره با چشم‌انداز گردشگری

البته دیپلماسی فرهنگی عربستان سعودی به مؤسسات فرهنگی و تفکرات سلفی محدود نمی‌شود. با گذشت زمان و روشن شدن هرچه بیشتر اهمیت دیپلماسی فرهنگی برای آل‌سعود، رویکرد جدیدی نیز به جنبه‌ی سلفی دیپلماسی فرهنگی پادشاهی سعودی افزوده شد. این رویکرد در سال 2016 با ارائه‌ی چشم‌انداز 2030 عربستان سعودی توسط محمدبن سلمان، جانشین پادشاه این کشور رسما اعلام شد. براساس اهداف چشم انداز 2030 عربستان سعودی، قرار است تا سال 2030 تعداد گردشگران این کشور پنج برابر شود و به 30 میلیون نفر در سال برسد.

بر اساس آنچه تجارت‌نیوز منتشر کرده، طبق گزارش سازمان تجارت جهانی، تعداد گردشگران بین‌المللی که از عربستان سعودی دیدن کردند، در سال 2022 به 16.6 میلیون نفر رسید و این کشور با صعود 12پله‌ای در شاخص سازمان جهانی گردشگری در رتبه سیزدهم جهان قرار گرفت و در مقایسه با رتبه 25 در سال 2019، به عنوان یکی از برترین کشورهای پذیرنده گردشگران بین‌المللی در سال 2022 معرفی شد.

بر اساس این گزارش جدید که در ماه می 2023 توسط سازمان جهانی گردشگری منتشر شده است، عربستان 16 پله نیز در شاخص درآمد گردشگری بین‌المللی پیشرفت کرده و در سال 2022 به جایگاه یازدهم در مقایسه با رتبه 27 در سال 2019 در سطح جهانی دست یافته است. این کشور همچنان به پیشرفت در بخش گردشگری خود ادامه می‌دهد؛ زیرا تنها در سه ماه نخست سال 2023 حدود 7.8 میلیون گردشگر بین‌المللی جذب کرده که در مقایسه با مدت مشابه در سال 2019 رشد 64 درصدی داشته است.

بر اساس آخرین داده‌ها عربستان در حال حاضر در رتبه دوم فهرست سریع‌ترین مقاصد از حیث رشد گردشگری در جهان قرار دارد. مقام‌های عربستان سعودی در راستای «راهبرد گردشگری کشور»، ‌توسعه چندین پروژه مختلف را آغاز کرده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان به پروژه «نئوم» اشاره کرد که یک کلان‌شهر با بودجه 500 میلیارد دلار است. مقام‌های این کشور امیدوارند «نئوم» ‌به یک قطب گردشگری جهانی تبدیل شود.

این اهمیت به گردشگری در کنار سیاست جذب ورزشکاران مشهور و هدفگذاری برای میزبانی جام جهانی در سال 2030 به همراه مصر و یونان، نشان می‌دهد که عربستان سعودی در کنار گسترش تفکرات اسلام افراطی و سلفی، قصد دارد چهره‌ی بین‌المللی خود را از طریق دیپلماسی فرهنگی و گردشگری ترمیم کند و تا حدی کارنامه‌ نه چندان مطلوب خود را بهبود بخشد.

به بیان دیگر عربستان سعودی در حال ارائه‌ی گرایش ضدشیعی و افراطی از اسلام و همچنین بهبود چهره‌ی خود در جهان است تا از طرفی ایدئولوژی اسلامی مورد نظر خود را تبلیغ کند و از طرف دیگر با گسترش صنعت گردشگری و دیپلماسی فرهنگی موانع گسترش این ایدئولوژی را در خارج از کشور بخصوص در جهان غرب به حداقل برساند. به این شکل هم در برابر اسلام انقلابی-شیعی ایستاده و هم چهره خود را در میان مردم جهان بهبود بخشیده است.

1. دهشیری، محمدرضا، سعید قربانی، حامد حکمت‌آرا. 1399. «بررسی مقایسه‌ای دیپلماسی فرهنگی ایران و عربستان سعودی در آسیای مرکزی» مطالعات اوراسیای مرکزی. 13(2). 445-464
2. همان
3. دانشنامه جهان اسلام. جلد19. 67-70
4. همان
5. https://www.newsweek.com/intelligence-gearing-shadow-struggle-154135#:~:text=The%20Saudis%20have,finance%20his%20operations.
6. مرکز بین المللی مطالعات صلح
7. همان
8. روحی دهبنه، مجید، سجاد مرادی کلارده. 1397. «واکاوی نقش عربستان سعودی در گسترش تروریسم تکفیری در آسیای مرکزی با تمرکز بر رویکرد رسانه‌ای». پژوهشنامه رسانه بین‌الملل. 3(1). 177-200