مجوز نشر یا جواز تخلف
ناهماهنگی مدیران حوزه نشر و نبود قوانین بازدارنده و همچنین عدم نظارت، سبب افزایش تخلفات در نشر کتاب شده است. جالب است که بسیاری از این تخلفات با نام قانون صورت می‌گیرد
نسیم آنلاین: یکی از دانشجویان دانشگاه تهران برایم تعریف می‌کرد که با خیال راحت به مغازه‌ا‌ی با اسم‌و‌رسم در انقلاب رفته و سفارش یک کتاب داده‌است. و جالب تر اینکه کتاب در کمتر از یک هفته با پست به دستش رسیده. کتابی شسته‌رفته و کامل، دقیقا مثل اصل اما کپی.
مغازه‌های بسیاری بدون ذره‌ای نگرانی کتاب‌هایی که سفارش می‌شود را کپی می‌کنند. در حالی که ناشر با دادن حق تألیف، ترجمه و ویرایش، کتابی را با کیفیت بالا تولید می‌کنند، آن کتاب به دلیل وجود نمونه‌های کپی‌شده‌ی بسیار ارزان‌تر به فروش نمی‌رسد. محمد برخورداری، مدیر مسئول انتشارات آوای فهیم، در مصاحبه با رادیو گفت‌وگو بیان کرد: «وضعیت حوزه نشر ایران به جایی رسیده که به جای شعار ترویج کتابخوانی، پوسترهایی با شعار نه به کپی کتاب در نمایشگاه‌های کتاب نصب می‌کنیم و در واقع از مشتریان التماس می‌کنیم که کتاب را کپی نکنید و از مراکز غیرمجاز تهیه نکنید. تولید چنین آثاری در بخش علمی و ادبیات داستانی و متون و نسخ بسیار بالاست و عده‌ای سودجو زحمات ناشران را نادیده گرفته و این آثار را در بازار عرضه می‌کنند».
این مسئله نه تنها به صورت غیرقانونی روی می‌دهد بلکه برخی از ناشران با داشتن مجوز قانونی کتاب‌هایی را رونویسی کرده و باتغییراتی اندک در متن و عنوان، کتاب‌های پرفروش ناشران دیگر را می‌فروشند. هومان حسن پور، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران گفت: «ارائه کتاب‌های سایر ناشران بدون داشتن نمایندگی در نمایشگاه‌های استانی کتاب و نمایشگاه کتاب تهران سابقه دارد که با ورود ناظران جمع‌آوری می‌شدند اما امسال در سی و سومین نمایشگاه کتاب تهران از روزهای آغازین تا روزهای پایانی شاهد عرضه گسترده کپی کتاب‌های پرفروش ناشران بودیم... گزارش‌های زیاد و مکرری از همکاران در این رابطه داشتیم. آن‌ها می‌گفتند حدود چند ده ناشر هستند که همه کتاب‌های مشابه دارند و پرفروش‌ترین کتاب‌های ناشران دیگر را چاپ کرده بودند، در جاهای مختلف نمایشگاه هم پخش شده بودند. این کتاب‌ها مجوز ارشاد گرفته و به اسم نشر و مترجم دیگری چاپ شده بودند؛ اینکه بگوییم این متن کپی است، نیاز به مباحث کارشناسی دارد اما ظاهر کتاب‌ها غیرقانونی است که وجهه قانونی دارد و با مجوز ارشاد منتشر شده است. اگر با این ناشران برخورد هم می‌کردند، می‌گفتند مجوز داریم»
ناشران چطور مجوز می‌گیرند؟
ناشران در ابتدا باید مجوز نشر را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دریافت کنند تا به آن‌ها اجازه داده شود کتابی را تولید و منتشر کنند. دریافت این مجوز نیاز به مواردی شامل گواهی پایان خدمت سربازی برای مردان، سن مشخص، مکان فعالیت، مدرک لیسانس یا ۵ سال سابقه کار به عنوان مدیر انتشاراتی است. یکی از دغدغه‌های ناشران فعال، درنظر نگرفتن بایستگی‌های فنی برای صدور پروانه است. فتح الله فروغی مدیر انتشارات شورا در مصاحبه با ایبنا از همین دغدغه صحبت کرد و گفت: «مشکل ما در کار نشر این است که بایستگی‌های فنی اعمال نشده و هر کسی به صرف اینکه صلاحیت عمومی دارد، پروانه نشر می‌گیرد و کار نشر را شروع می‌کند.» شاید به همین خاطر است که تا به امروز تعداد زیادی پروانه نشر صادر شده که تنها ۵ درصد آنان فعال یا نیمه‌فعالند.
هر مدیر، سازی متفاوت
مدیران ارشد حوزه نشر رویکردهای متفاوت و بعضا متناقضی درباره مجوز نشر دارند. یاسر احمدوند معاون فرهنگی وزارت ارشاد، معتقد است صدور پروانه‌های نشر باید ساز و کاری جدی تر در پی بگیرد. وی امسال در نشستی با اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی در نمایشگاه کتاب تهران بیان کرد که در حال حاضر ۲۵۰۰۰ پروانه نشر صادر شده که آسیب جدی به بدنه فرهنگی کشور وارد می‌کند. او همچنین در جلسه‌ای با انجمن ناشران دانشگاهی می‌گوید: «به تمام کسانی که متقاضی پروانه نشر بوده‌اند، مجوز داده شده است. با توجه به تعداد بالای آن‌ها باید مجوزها ساماندهی شوند. در این مسیر باید منطقی عمل کرد. از این به بعد نیز باید ارائه مجوزهای نشر بر اساس سازوکار درست باشد». از طرفی محمد حسین ظریفیان یگانه مدیر کل دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی باور دارد هیچ نیازی به سختگیری در این حوزه نیست و در مصاحبه با ایرنا بیان می‌کند: «نسبت ناشران و کتابفروشان مشکلی ندارد و ما محدودیتی برای صدور پروانه نشر قائل نشدیستیم.» او همچنین اعتقاد دارد که سرعت صدور مجوز نشر باید در صورت امکان بیشتر و برای مراجعان راحت تر شود. او می‌گوید: «سیاست کلی ما عمل به مصوبه و ضوابط نشر است، ما نه بیش از آن ضوابط و نه کمتر از آن اقدام نخواهیم کرد، اینکه بخواهیم سهولتی در روند صدور مجوز داشته باشیم، این اتفاق افتاده است. با همتی که دوستان کردند و توجه به این مسئله بر اساس ضوابط نشر تلاشمان این است که با سرعت بیشتری عمل کنیم. هر یک سازی می‌زند و قصه‌ای می‌خواند.
اجازه چاپ کتاب یا کپی کتاب
مجوز دیگری که برای هر کتاب نیاز است، مجوز چاپ آن است. ناشر باید برای دریافت این مجوز، فایل نهایی کتاب را به کتابخانه ملی ایران تحویل بدهد. معیارهایی که در صدور مجوز مد نظر قرار می‌گیرد در آیین‌نامه ضوابط نشر کتاب، مصوبه سال ۶۷ به تفصیل آمده که همه آنان ملاک‌های اخلاقی، دینی و ملی است. در این آیین‌نامه ماده‌ای برای در نظر گرفتن مؤلفه‌های فنی یک اثر نیامده و مصوبه‌ای برای دقت در کپی بودن یا نبودن کتب درج نشده است. در حقیقت اگر کتابی کپی یا رونویسی باشد در مرحله صدور مجوز با مشکلی مواجه نمی‌شود. بسیاری از کتاب‌ها به گفته ناشران، کپی شده است و در نمایشگاه کتاب نیز به فروش می‌رسد.
حاشیه مهم‌تر از اصل
در کنار این مسئله برخی از ناشران از ممیزی سلیقه‌ای ارشاد گله دارند. برای مثال گاهی به دلیل آوردن برخی اسامی در کتاب، مجوز آن لغو می‌شود. مدیر مسئول انتشارات معین در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر می‌گوید: «مشکل از تفکر و باورهاست. در حال حاضر، یکی از کتاب‌های من در وزارت ارشاد مانده و می‌گویند باید یک‌فصل‌اش را حذف کنی! می‌گویم آقای ممیز، هرجور من این‌یک‌فصل را می‌خوانم، نمی‌توانم آن‌برداشتی را که تو کردی، داشته باشم! نکته این‌جاست که با اسم نویسنده کتاب مشکل دارند. یا در کتاب دیگر ما گفته‌اند باید اسم اشخاصی که مربوط به زمان شاه بوده‌اند، حذف شود. در نتیجه نویسنده هم گفت اصلاً نمی‌خواهم و از چاپ کتابش انصراف داد. من یک‌سوال مهم مطرح می‌کنم. ۴۰ سال از انقلاب گذشته و ما باید درگیر این‌مسائل باشیم؟ یعنی واقعاً مسأله‌ای مهم‌تر از چند اسم وجود ندارد؟» این موارد در سخنان دیگر ناشران هم شنیده می‌شود . توجه به حواشی به جای پرداختن به اصل موضوع! مرجان نوذری، معاون برنامه‌ریزی و امور اهل قلم دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، آبان امسال در نشست تخصصی انجمن فرهنگی هنری زنان ناشر در همین خصوص ذکر می‌کند: «تمام تلاش دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی این است که ممیزی‌ها سلیقه‌ای نباشد؛ البته در مواردی ممکن است یکی از کارشناسان ما از محتوای یک کتاب برداشت متفاوتی داشته باشد، ولی تلاش داریم برداشت‌ها سلیقه‌ای نباشد.» و وعده می‌دهد: «دنبال تهیه کاربرگ‌هایی هستیم و اگر این کاربرگ‌ها تهیه شود ما براساس آن‌ها کاری می‌کنیم که کارشناسان‌مان حداقل اعمال سلیقه را داشته و براساس ضوابط کار کنند.»
بر این اساس معلوم می‌شود پای قانون صدور مجوز چاپ، هنوز چوبین است و سخت می‌لنگد. پس حداقل پای ناظران نشر، باید سالم باشد تا کشتی نشر، غرق نشود.
ناظران، سر در هوا
ناظران سه دسته می‌شوند یک دسته هیأت نظارت بر ضوابط نشر است یک دسته هیأت رسیدگی به تخلفات نشر، یک دسته هم هیأت رسیدگی به نشر کودک و نوجوان. شیوه کار بدین شکل است که در صورت دریافت شکایت و یا گزارش تخلف، هیأت رسیدگی به تخلفات با برگزاری جلسات و بررسی صحت یا عدم صحت مورد گزارش شده، حکمی مطابق قانون صادر می‌کنند که می‌تواند علاوه بر جریمه مادی و حبس، منجر به تعلیق و ابطال پروانه نشر شود اما هر سه نهاد از سال ۹۷ تا کنون فعالیتی نداشته‌اند و به تازگی انجام وظایفشان را از سر گرفته‌اند. محمدحسین ظریفیان در مصاحبه با ایبنا بیان کرد: «این تعطیلی صدمات زیادی را به حوزه کتاب و نشر وارد کرد، متاسفانه عدم بررسی مسائل حوزه کتاب در هیات نظارت بر اجرای ضوابط نشر و عدم رسیدگی به تخلفات ناشران در هیأت رسیدگی به تخلفات ناشران باعث شد تا مشکلات زیادی در حوزه نشر ایجاد شود.» گذشته از تعطیلی بیان شده هیچ‌گونه آماری از میزان تعلیق یا ابطال پروانه‌های نشر در دست نیست. همچنین ظریفیان در مصاحبه با ایرنا بیان کرد: «هیچ آماری در دست نیست؛ اصل بر صدور و تمدید است. برخی از پروانه‌ها به صورت افواهی (شفاهی) باطل شده‌اند.» از سوی دیگر در سال ۹۵، کارگروه صیانت از حقوق ناشران، مؤلفان و مترجمان تشکیل شد. وظیفه این گروه بررسی کپی‌کاری و کتابسازی بود که علاوه بر تعطیل کردن کار چند ناشر متخلف و کپی‌کار، با ارائه نام متخلفان به کمیته تخصیص کاغذ نیز کمک می‌کرد تا با توجه به تخلف صورت گرفته کاغذ کمتری به ناشران متخلف تعلق بگیرد؛ اما از این گروه که حقیقتا به درستی شکل گرفته بود از سال ۹۸ به بعد هیچ‌گونه خبری منتشر نشده و گویا فعالیت این گروه نیز همچون ناظران دیگر تعطیل شده است.
از دیگر تمهیدات اندیشیده شده توسط وزارت که هنوز اثری از آن دیده نشده راه‌اندازی سامانه مشابهت‌یاب است. اگر این سامانه زودتر در بررسی کتب به کمک ناظران بیاید بسیاری از تخلفات مربوط به کپی‌کاری ریشه‌کن می‌شوند. مرجان نوذری، معاون برنامه ریزی و امور اهل قلم دفتر توسعه کتاب و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در نشست تخصصی انجمن فرهنگی هنری زنان ناشر بیان کرد: «تمام تلاش ما این است که هرچه زودتر نرم‌افزار مشابهت‌یاب را در سامانه اداره کتاب قرار دهیم تا وقتی محتوای کتاب‌ها را دریافت می‌کنیم، متوجه شویم آیا از یک کتاب دیگر کپی شده یا نه. بارها کارشناسان ما یادداشت داده‌اند که یک کتاب با تغییر اسم مؤلف یا عنوان به وزارتخانه داده شده است. متأسفانه برخی از ناشران این کار را می‌کنند. اگر این مشابهت‌یاب آغاز به کار کند، بسیاری از مسائل حل می‌شود و ناشرنماها کارشان را تعطیل می‌کنند.»
