رفتار دوگانه با مردم
بررسی عملکرد دستگاه‌های مسئول در طرح جماران و طرح توسعه دانشگاه تهران با مردم این دو محله، این سوال را ایجاد می‌کند که چه تفاوت‌هایی بین مردم محله جماران و مردم محلات پیرامون دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران وجود دارد؟
سید حسین میرزاده*: چند ماهی است که از خبر جلوگیری شهرداری تهران از عملیات عمرانی در ملک متعلق به نهاد ریاست جمهوری در محله جماران تهران می گذرد. خبری که از سوی برخی از اعضای محترم شورای اسلامی شهر تهران منتشر و مشخص شد که اقدام به ساخت و ساز در ملک متعلق به نهاد ریاست جمهوری بدون اخذ مجوز از شهرداری تهران انجام شده بود که این موضوع با اقدام به موقع شهرداری تهران همراه شد. این موضوع سبب گردید که توجه اذهان جامعه شهرسازی و معماری کشور –به ویژه کسانی که در شهر تهران مشغول به اشتغال،تدریس، تحصیل و ... هستند- به طرحی با عنوان "طرح بهسازی (تفصیلی ویژه) بافت پیرامون بیت و حسینیه امام خمینی (ره) در محله جماران" جلب شود که از اوایل دهه 80 شمسی برای بخشی از محله جماران به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسیده است. جالب‌تر اینکه بر اساس شنیده‌ها از بزرگان و تصمیم‌گیران مدیریت شهری و شهرسازی شهر تهران، رئیس جمهور محترم دستور اکید و ویژه‌ای به نهادهای دولتی مسئول نظیر وزارت راه و شهرسازی، وزارت کشور و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی صادر نموده که در اسرع وقت این طرح که سبب محدودیت‌های ارتفاعی برای بعضی از املاک واقع در بافت پیرامون بیت و حسینیه امام خمینی (ره) شده بود، بازنگری شده و محدودیت‌های ارتفاعی برای این املاک رفع شود. اما دقیقا قصه این طرح چیست؟
سابقه طرح بافت پیرامون بیت و حسینیه امام خمینی (ره) در محله جماران
از اوایل دهه 70 شمسی نهادهای مسئول، ضرورت حفاظت از محدوده بیت و حسینیه امام خمینی (ره) را از جهات امنیتی و از طریق ایجاد محدودیت ارتفاع برای ساخت و ساز در ابنیه واقع در حریم بیت و حسینیه امام مطرح نمودند. این موضوع در بند د ماده 166 قانون برنامه سوم توسعه کشور لحاظ گردید، به طوری که مقرر شد وزارت راه و شهرسازی (مسکن و شهرسازی وقت) به همراه شهرداری تهران در قالب یک طرح، از بافت سنتی و قدیمی این محدوده حفاظت نموده و آن را به مجموعه‌ای فرهنگی و خدماتی برای زائران و گردشگران داخلی و خارجی تبدیل نمایند. بدین ترتیب، طرح فوق الذکر در اوایل دهه 80 به تصویب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران رسید. در این طرح محدودیت ارتفاعی برای بعضی از پلاک‌های واقع در محدوده طرح لحاظ شده و مالکان می‌توانند در چارچوب این ضوابط ارتفاعی نسبت به تخریب و نوسازی املاک خود اقدام نمایند. به سبب این محدودیت ارتفاعی برای بعضی از املاک، طی این سالها پلاک‌های موردنظر دارای قیمتی بسیار کمتر نسبت به سایر پلاک‌های واقع در محله جماران و یا محلات پیرامونی بوده‌اند و افرادی که بعد از طرح مصوب شورایعالی، اقدام به خرید این املاک کرده‌اند طبیعتا از این قیمت پایین‌تر آگاه بوده‌اند و طبعا اگر محدودیت ارتفاعی برای این املاک از بین رود، رانت قابل توجهی برای ایشان به وجود خواهد آمد. شنیده‌ها حاکی از آن است که این موضوع حتی در جلسات بازنگری طرح فوق الذکر از سوی اعضای شورای شهر و نیز نمایندگان دستگاه‌ها نهادهای مختلف مطرح شده است. همچنین مجموعه دبیرخانه شورایعالی شهرسازی و معماری ایران به عنوان بازوی کارشناسی شورایعالی، تا حد قابل توجهی موفق به مقاومت در برابر درخواست به ناحق لغو محدودیت ارتفاعی از سوی نهادهای بیرونی گردید. در نهایت، بازنگری"طرح بهسازی (تفصیلی ویژه) بافت پیرامون بیت و حسینیه امام خمینی (ره) در محله جماران" در اواخر شهریور ماه 1399 به تصویب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران رسید و مصوبه از سوی رئیس شورایعالی به شهردار تهران جهت اجرا ابلاغ شد. اما طی هفته‌های گذشته و با شکایت سازمان بازرسی کل کشور، دیوان عدالت اداری اقدام به ابطال مصوبه اخیر شورایعالی شهرسازی و معماری ایران نموده است.
سابقه طرح بافت موسوم به ساماندهی پردیس مرکزی دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران
درست در اواسط دهه 70 شمسی، طرحی دیگر در بخشی دیگر از شهر تهران و در قلب منطقه 6 در دست تهیه و بررسی در نهادهای تصمیم‌گیر نظیر کمیسیون ماده 5 شهر تهران است. این پروژه که قرار است در بستر آن پردیس مرکزی دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی تهران توسعه یابد، در سال 1382 در هیئت وزیران مورد بررسی قرار گرفته و تنها جهات جغرافیایی چهارگانه آن (از شمال به بلوار کشاورز، از غرب به خیابان کارگر شمالی، از جنوب خیابان انقلاب اسلامی و از شرق خیابان وصال شیرازی) تصویب شده و مقرر گردید طرح نهایی این پروژه به تصویب شورایعالی شهرسازی و معماری ایران برسد. تا کنون، شورایعالی در سال های 1382، 1394 و 1398 طرح موردنظر را بررسی نموده و در جلسات سال‌های 82 و 94 صرفا بر حدود جغرافیایی چهارگانه مصوب هیئت وزیران تأکید نموده است. اما طرح نهایی این پروژه به دلیل نقائص متعدد وارد بر این طرح در شورایعالی شهرسازی و معماری ایران به تصویب نرسیده است.
از سوی دیگر، دانشگاه تهران در اقدامی غیرقانونی از اواسط دهه 70 تا کنون اقدام به تملک، تخریب و تغییر کاربری املاک واقع در محدوده طرح نموده ولی هنوز تملک اراضی موردنظر را تکمیل ننموده است. به دلیل اجرای ناقص این طرح و همچنین ابهامات گسترده در رابطه با ماهیت و ضرورت اجرایی شدن آن که سبب تخریب بخشی از بافت هویت‌مند و با ارزش شهر تهران می‌شود، تبعات اجتماعی گسترده‌ای در مواجهه با این پروژه ایجاد شد. این امر موجب ورود دستگاه‌های نظارتی و اجرایی نظیر سازمان بازرسی کل کشور، مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری، شورای اسلامی شهر تهران، کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی، استانداری تهران، سازمان پدافندغیرعامل، وزارت راه و شهرسازی و ... شد. اما نکته قابل توجه اینکه در تمام این سالها، یعنی از دهه 70 تا کنون مردم ساکن و مالک در محدوده طرح توسعه دانشگاه تهران از هرگونه عملیات تخریب و نوسازی در املاک خود محروم بوده و شهرداری تهران هیچ گونه پروانه‌ای در این خصوص برای مردم صادر نمی‌نماید! این ممنوعیت در ساخت‌و‌ساز به واسطه مصوبه کمیسیون ماده 5 شهر تهران در اواسط دهه 70 شمسی برای مردم ساکن و مالک در این محدوده ایجاد شده که به همراه اقدامات ناصواب دانشگاه تهران موجب مهاجرت بخش قابل توجهی از جمعیت اصیل ساکن در این محلات شده است. این در حالی است که این مردم بارها به این ظلم آشکار اعتراض کرده و طی مکاتبات متعدد به نهادهای مختلف از جمله بیت رهبری، وزارت راه و شهرسازی، شورای شهر تهران و ... خواستار برخورداری از حقوق مالکانه خود شده‌اند. خوشبختانه شورایعالی شهرسازی و معماری ایران در جلسه ای در سال 1398 مقرر نمود که دانشگاه تهران رویکرد خود را از "توسعه و گسترش افقی دانشگاه" به "ساماندهی اراضی تملک شده" تغییر داده و مردم از حقوق مالکانه خود بهره‌مند شوند اما متاسفانه تا کنون دانشگاه تهران از آخرین مصوبه شورایعالی تمکین نکرده و صرفا به دنبال رایزنی برای کسب بودجه برای تأمین منابع مالی تملک مابقی اراضی واقع در محدوده طرح است. این در حالی است که در شرایط کنونی اقتصاد کشور که همگان آشکار است، ضرورت اختصاص بودجه و اجرای چنین پروژه های بزرگ مقیاسی در کلانشهر تهران برای شهروندان و متخصصان امر شهرسازی کشور دارای ابهام جدی است.
بروز تناقض آشکار!
در چنین شرایطی این سوال قابل طرح است که چه تفاوت‌هایی بین مردم محله جماران و مردم محلات پیرامون دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران وجود دارد؟ آیا جز اینکه مردم ساکن و مالک در محدوده طرح توسعه دانشگاه های موردنظر از اواسط دهه 70 (یعنی حداقل دو دهه) از هرگونه حق توسعه، ساخت و ساز و مرمت املاک خود محروم شده‌اند؟ جالب اینکه بدانید حتی در مواردی که مردم به دیوان عدالت اداری مراجعه نموده و دیوان رای به سود ایشان صادر نموده، شهرداری تهران به دلیل آنکه املاک ایشان در محدوده طرح توسعه دانشگاه تهران قرار گرفته است، از صدور پروانه برای این املاک امتناع می‌ورزد. اما در همین سالها، مردم ساکن در محدوده طرح بهسازی (تفصیلی ویژه) بافت پیرامون بیت و حسینیه امام خمینی (ره) در محله جماران از حقوق مالکانه خود در چارچوب طرح موردنظر بهره‌مند بوده و می‌توانسته‌اند با توجه به ضوابط ارتفاعی موجود نسبت به اخذ پروانه ساختمانی اقدام نمایند.
از سوی دیگر، اگر مردم ساکن در حوزه پیرامونی بیت امام خمینی (ره) از اول انقلاب تا کنون، به واسطه حضور پربرکت امام راحل و سپس بیت معظم ایشان و همچنین رفت و آمدهای گسترده اقشار مختلف ملت، دولتمردان و صاحب منصبان لشکری و کشوری دچار محدودیت‌هایی شده و بعضا در معرض آزار و ایذاء قرار گرفته‌اند، مردم ساکن در محدوده پیرامونی دانشگاه نیز سالهاست که به واسطه برگزاری نمازجمعه و سایر رویدادهای ملی و مناسک مذهبی در دانشگاه تهران و معابر پیرامون آن دچار محدودیت‌هایی شده‌اند و با پذیرش این محدودیت‌ها می‌خواهند همچنان در محلات مسکونی خود ساکن باشند و حاضر به فروش اجباری املاک خود به دانشگاه تهران و دانشگاه علوم پزشکی تهران نیستند. همچنین مردم ساکن و مالک در محدوده پیرامونی دانشگاه، در ایام پیروزی انقلاب اسلامی به واسطه جایگاه دانشگاه تهران و برگزاری بسیاری از راهپیمایی ها و تظاهرات ها در محدوده میدان انقلاب اسلامی و محورهای شرقی-غربی آزادی و انقلاب اسلامی میزبانان خوبی برای مردم انقلابی بوده‌اند.
در این شرایط که به نظر می‌رسد این دو موضوع دارای وجوه مشترک و مشابه متعددی است، در ماه‌های گذشته شخص رئیس جمهور محترم و برخی از اعضای شورای شهر تهران به دفعات پیگیر لغو و یا عدم لغو محدودیت ارتفاعی املاک واقع در محدوده طرح محله جماران شده‌اند و طی مکاتبات متعدد بدین نکته اشاره شده که مبادا طرح به سمتی پیش برود که روح امام راحل به دلیل آزار مردم محله جماران در عذاب باشد! حال سوال اصلی این است که آیا صرفا روح امام خمینی –که رحمت خدا بر او باد- صرفا از آزار و اذیت مردم جماران طی سال‌های اخیر آزرده خواهد شد؟ یا اینکه بنیان گذار کبیر انقلاب اسلامی همه مردمان این کشور را با یک دید می‌نگریست و به زعم ایشان همه این مردم ولی نعمت مدیران و مسئولان این کشور محسوب می‌شوند؟ آیا رسیدگی به حال مردم جماران که هم اکنون نیز از حقوق مالکانه خود برخوردارند واجب‌تر است یا مردم محلات پیرامون دانشگاه تهران که سالهاست چاره‌ای جز فروش ملک خود به قیمتی نازل‌تر به دانشگاه ندارند؟ آیا چند کیلومتر فاصله بین محله جماران و محلات پیرامون دانشگاه تهران سبب خواهد شد که رئیس جمهور محترم توجه خود را به محله جماران معطوف کرده و از وضعیت سایر نقاط شهر تهران غافل باشند؟ و یا اینکه منافع گروه‌هایی خاص در محله جماران در معرض خطر قرار گرفته که مستلزم چنین توجهی است؟
* پژوهشگر شهری- دانشجوی دکتری شهرسازی
