"شمشیر داموکلس بیانیه مطبوعاتی لوزان"

گروه سیاسی «نسیم»؛ سجاد آذری:

بیانیه لوزان پس از تلاش فراوان دیپلمات‌های ایرانی و حمایت ملت و رهبر معظم انقلاب سرانجام در سیزده فروردین 1394 اعلام شد، بیانیه‌ای که با وجود برخی نقدها در نهایت قدرت‌های غربی را مجبور به پذیرش حق غنی‌سازی ایران ولو به میزان محدود کرد.

هرچند این بیانیه از نظر جنبه‌های مختلف فنی، سیاسی ترتیبات موثر محدود کننده‌ای را بر برنامه هسته‌ای ایران مقرر می‌کند، اما آن جنبه از بیانیه لوزان که در این سطور در صدد بررسی آن هستیم موضوع تحقیق و توسعه و سرنوشت آن براساس بیانیه اخیر است.

بنا به تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، تحقیق و توسعه (research and development) به کار خلاقانه‌ای گفته می‌شود که به طور سیستماتیک انجام می‌شود تا به دانش موجود بیفزاید و این دانش را برای ابداع کاربردهای تازه به ‌کار ببرد.

تحقیق و توسعه در رشته هسته‌ای نیز از طراحی تا اجرای یک طرح هسته‌ای را شامل می‌شود و برهمین اساس مثلا در خصوص موضوع ساخت سانتریفیوژ می‌توان مراحل طراحی تا تست مکانیکی، فیزیکی و نهایتا تزریق گاز و عمل در بازه‌های زمانی مشخص را گام‌های تحقیق و توسعه در موضوع ساخت آن دانست.

دانشمندان ایرانی با ساخت 4 نسل از سانتریفیوژهای هسته‌ای آن هم تنها در 8 سال (ارتقا نسل اول سانتریفیوژهای پاکستانی به نسل چهارم سانتریفیوژهای بومی) دارای رکوردی بی‌سابقه در موضوع تحقیق و توسعه بر روی موضوع سانتریفیوژها و عملیاتی کردن آنها هستند و همین موضوع را می‌توان نمونه‌ای از قدرت‌ علمی دانشمندان جوان ایرانی در موضوع هسته‌ای دانست.

روندی که نهایتا امروز توسعه علم هسته‌ای ایران را به مطالعه، طراحی و ساخت سانتریفیوژهای IR8 با میزان قدرت فوق العاده 24 سو رسانده و این نسل پیشرفته از ماشین های غنی سازی را آماده تزریق گاز برای انجام تست‌های نهایی و ورود به مجموعه (آبشار) نمونه است.

ایران در حالی به مراحل پایانی تحقیق و توسعه بر روی سانتریفیوژهای IR8 خود رسیده است که براساس بیانیه لوزان قرار است "تحقیق و توسعه بر روی سانتریفیوژهای ایران بر اساس برنامه و ابعادی که دو طرف موافقت کرده‌اند انجام ‌گیرد"

هرچند متن بیانیه لوزان در خصوص ترتیب توافق شده برای ادامه برنامه تحقیق و توسعه در ایران سکوت کرده است اما متن منتشر شده توسط برخی دوستان وزارت خارجه ایران در این خصوص اعلام می‌کند "براساس راه‌حل‌های به دست آمده، ایران برنامه تحقیق و توسعه خود را بر روی ماشین‌های پیشرفته ادامه خواهد داد و مراحل آغاز و تکمیل فرایند تحقیق و توسعه سانتریفیوژهای IR-4 ، IR-5 ، IR-6 و IR-8 را در طول دوره زمانی 10 ساله برنامه جامع اقدام مشترک ادامه خواهد داد"

در متن منتسب به وزارت خارجه ایران در حالی از ادامه برنامه تحقیق و توسعه در بازه زمانی 10 ساله خبر می‌دهد که متن بیانیه لوزان تصریح دارد دو طرف توافق کرده‌اند "فوردو از یک سایت غنی سازی به یک مرکز هسته‌ای، فیزیک و فن‌آوری تبدیل خواهد گردید" و "مواد شکافت‌پذیر (اورانیوم) در فوردو نخواهد بود."

بر این اساس اگر قرار باشد تحقیق و توسعه در فوردو بدون مواد شکاف‌پذیر انجام شود طبیعتا موضوع تست سانتریفیوژها که نیاز به تزریق گاز و انجام غنی‌سازی است، در این سایت امکان‌پذیر نخواهد بود و چون براساس بیانیه لوزان "نطنز تنها مرکز غنی سازی ایران خواهد بود" لازم است کار غنی‌سازی در نظنز انجام شود اما مشکلی که در اینجا، انجام تست اجرایی نسل‌های پیشرفته سانتیفیوژهای ایرانی را غیرممکن می‌کند این است براساس متن ایرانی بیانیه "در طول این مدت (10 سال)، تعداد بیش از 5000 ماشین سانتیفیوژ در نطنز به تولید مواد غنی شده در سطح 3.67 درصد ادامه خواهند داد"؛ متن آمریکایی بیانیه لوزان منظور از تولید مواد غنی شده در سطح 3.67 درصد را همان سانتیفیوژهای ‌ IR1 می‌داند و مدعی می‌شود "در 10 سال آینده تنها 5060 عدد از آن‌ها اورانیوم غنی‌سازی خواهد کرد که تمامی سانتریفیوژها از نوع IR-1 خواهد بود"

برهمین مبنا ایران در 10 سال آینده تنها حق غنی‌سازی در نظنز آن هم با سانیفیوژهای ‌ IR1 برای تولید مواد غنی شده در سطح 3.67 درصد را خواهد داشت و موضوع تحقیق و توسعه روی نسل‌های دیگر سانتریفیوژ آن هم در یکی از در مراحل نهایی خود برای مدت حداقل 10 سال ابتر خواهد ماند.

اما در این میان هرچند که مساله تحقیق و توسعه برای کشور مهم و حیاتی است اما نکات مهمتری از مساله تحقیق و توسعه هم وجود دارد که نباید از آن غافل شد و آن هم چیزی نیست جز نیروی انسانی متخصص و کارآمد امروز کشور که می تواند مساله با حمایت در مرحله تحقیق و توسعه برنامه غنی‌سازی و پیشبرد صنعت هسته‌ای کشور را به سرعت عملیاتی کند.

آن چیزی که مهمتر از تحقیق و توسعه بر روی نسل‌های جدید سانتیفیوژهاست، دانشمندان ایرانی هستند که با امید بسیار، نسل‌های جدید سانتریفیوژهای ایرانی را در شرایط سخت تحریم به هر شکل ممکن تولید کردند و نه تنها اجازه ندادند برنامه هسته‌ای ایران دچار وقفه شود بلکه با مجاهدتی خاموش توانستند کارهای غیرممکن را ممکن سازند؛ این افراد همان هایی هستند که امروز در حال تماشای ایجاد محدودیت های رسمی و قانونی در برنامه تحقیق و توسعه کشور هستند.

ایران که زمانی در برخی از حوزه‌های صنعت هسته‌ای به اندازه انگشتان دو دست هم نیروی زبده در اختیار نداشت اکنون با تربیت قریب به 8 هزار متخصص و دانشمند هسته‌ای با نُرم سنی جوان توانسته پشتوانه ارزشمند انسانی را برای خود محیا سازد و به این وسیله ادعای بومی سازی صنعت هسته‌‌‌ای را به منصه ظهور برساند، اکنون تحقیق و توسعه متضمن حفظ و سرپا نگاه‌ داشتن این سرمایه انسانی است که با خون دل بسیاری ایجاد شده است.

خیل عظیم نیروی انسانی که اکنون در رشته‌های مرتبط با هسته‌ای در حال فعالیتند همان‌هایی هستند که بعد از شهادت شهدای هسته‌ای با تغییر رشته از دیگر رشته‌های فنی وارد رشته هسته‌ای شدند تا این راه را ادامه دهند اما این سیل انسانی اکنون با مانعی به نام محدودیت در صنعت هسته‌ای مخصوصا در تحقیق و توسعه روبروست که نه تنها آینده کاری بلکه آینده علمی این افراد را در سایه‌ای از ابهام قرار می‌دهد.

مبهم بودن آینده سرمایه انسانی در صنعت هسته‌ای در بهترین حالت فعالین این رشته را به سوی دیگر زمینه‌های کاری و علمی و در بدترین حالت به سمت فرار مغزها خواهند کشاند.

در حالی که کشور در گیر رو دار مذاکرات هسته‌ای، صنعت هسته‌ای خود را به حالت تعلیق در آورده است کشورهای غربی به بهانه بورس تحصیلی و حتی کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند عربستان و قطر به بهانه ایجاد تاسیسات هسته‌ای با وسوسه درآمدهای چندین هزار دلاری در حال جذب نخبگان این صنعت هستند.

چنانکه نمیتوان فراموش کرد که در سال 83 و 84 و همزمان با تعلیق موقت صنعت هسته‌ای به یک باره کشور بسیاری از نخبگان خود در این صنعت را از دست داد، اکنون نیز زنگ خطری مانند همان زمان در حال به صدا در آمدن است که خطر آن بیش از فروپاشی سایت‌های هسته‌ای فوردو، نطنز یا راکتور اراک است و این موضوع لازم می‌دارد مسئولین امر بیش از هر مساله دیگری به حفظ حق تحقیق و توسعه دانشمندان این مرز و بوم و عدم عقب نشینی حتی در کوچکترین جزئیات این حق اهتمام ورزند.