آیین‌های عزاداری سیدالشهداء در شهرهای مختلف کشور؛ یزد

این مراسم از دیرباز نزد یزدی‌ها مرسوم بوده است و جذابیتی خاص دارد. «نخل» نمادی از تابوت امام حسین(ع) است که چوب‌بستی عظیم به شکل برگ درخت است، اما شباهتی به برگ درخت خرما ندارد.

نخل‌ در ایام محرم سر تا سر سیاهپوش می‌شود و از آن صدها شمشیر، قمه و خنجر برهنه آویزان می‌کنند. این نخل تزئینات دیگری نظیر آینه، میوه، پولک‌های مختلف، منگوله‌های تزئینی، دستمال‌های ابریشمی رنگی نیز دارد که در دو طرف نخل بسته می‌شود مردم هر کدام از عناصر به کار برده شده در نخل را نمادی از یک حادثه و متعلق به شخص خاصی در حادثه کربلا می‌دانند؛ مثلاً چوب نخل، به عنوان جنازه سید الشهدا (ع)، سیاه پوش کردن، به عنوان پارچه سیاه روی جنازه، شمشیر و نیزه‌ها به علامت تیر و نیزه‌های وارد شده بر بدن امام حسین (ع)، سرو نخل، به عنوان قد و قامت علی اکبر (ع)، آینه به عنوان نور وجود مبارک امام حسین (ع)، علم‌هایی که بر نخل بسته می‌شود به عنوان علمدار امام حسین (ع)، پارچه‌های زینتی که بر نخل می بندند به عنوان حجله حضرت قاسم (ع)، زنگ‌هایی که قدیم می‌بستند به عنوان زنگ کاروان امام حسین (ع)، عزادارانی که نخل را بر می‌دارند به عنوان تشییع کنندگان، سرطوق بالای نخل به عنوان کاکُل علی اکبر (ع) است.

فراخوان برای آذین بستن نخل آذین‌بندی و آماده کردن نخل‌ها برای عزاداری ماه محرم با یک فراخوان، اهل محل و یا آبادی صورت می‌گیرد، به این صورت که چند روز پیش از فرارسیدن محرم، آئین‌هایی برای گردآوری کمک‌های گوناگون از مردم برگزاری می‌شود و اهالی از یک تکه چوب و ریسمان گرفته تا پارچه‌های الوان، چراغ، آئینه، خنجر، دشنه، پیاله زنگوله، سپر، و دیگر زیورآلات را برای آذین‌بندی هرچه باشکوه‌تر نخل به حسینیه‌های محل زندگی خود، تحویل می‌دهند. همچنین، در یزد و حوالی آن، رسم بر این است که درختانی را وقف می‌کنند تا در زمان کهنسالی آن، ساقه‌هایش صرف مرمت و ساخت نخل شود.

عزاداران حسینی در یزد، اعتقاد راستینی به عمل نخل برداری دارند، تا حدی که برای رفتن در زیر نخل و شرکت در نخل برداری، نذر می‌کنند و یا بهترین دام خود را در پای نخل، قربانی می‌کنند.

نخل گردان از سادات است هنگام نخل‌گردانی یکی از سادات بر بلندای نخل قرار می‌گیرد و با صدای ضربات سنج و یا حسین، نخل‌گردانان را هدایت می‌کند. برای برپایی این مراسم، اطراف حسینیه‌هایی که برای عزاداری از قبل آماده شده را با پارچه‌های سبز و مشکی سیاه پوش می‌کنند «نخل» از کنده قطور درختان با استفاده از هنر باقی مانده از دوران کهن، ساخته شده است. دو طرف نخل به صورت مشبک، از چوب ساخته شده و بوسیله چوب‌های دیگر به هم مرتبط هستند دو روی نخل با آیینه، تزیین شده است. در یک طرف نخل و در وسط آن، شاخه‌های سرو، بسته می‌شود که با استفاده‌ از چوب‌های کوچکی در اندازه‌های مختلف ساخته شده است این چوب‌ها که به طور منظم و مورب در کنار هم چیده شده‌اند به شکل درخت سرو در آمده است.

چوب‌های کنار آن نشان از کثرت تیرهایی است که بر بدن مبارک آن حضرت اصابت کرده است اطراف نخل با چراغ‌های رنگارنگ تزیین‌ و پارچه‌های سیاه بزرگی نیز بر اندام آن کشیده می‌شود پس از آنکه بدنه نخل با پارچه سیاه پوشانده شد، روی پارچه‌ها را شمشیر بندان می‌کنند و بر روی آن صدها شمشیر و خنجر برهنه طوری می‌بندند که جلو و عقب نخل «آجین شمشیر» گشته ‌و هیکل چوبی نخل چنان آراسته می‌شود که هیبت آن هر بیننده‌ای را به حیرت وا می‌دارد.

یکپارچگی در حرکت دادن نخل

پس از آذین‌بندی و سیاه پوش کردن نخل، معمولاً در شب عاشورا با انبوه جمعیت و عزاداران و هیئت‌های مختلف، اندکی نخل را برای آزمایش و تغییر وضعیت، جابجا می‌نمایند تا در روز عاشورا، مشکلی حادث نشود. در خصوص حمل و گردانیدن نخل‌ها، یکپارچگی و اتحاد خاصی حاکم است که هر بیننده‌ای را متحیر و مجذوب می‌کند و در آن نوعی تقسیم کار، نظم و قانون وجود دارد که همه عزاداران تابع آن هستند.

برای برداشتن نخل در آبادی‌های مختلف، تقسیم کار جالبی وجود دارد که در برخی محلات این سنت هنوز به دقت انجام می‌شود. به گونه‌ای که بلند کردن هر پایه نخل، مخصوص صنف، طایفه، یا اهل محل خاصی بوده و کسی حق سرپیچی از آن موازین را نداشته و معمولا این حق موروثی بوده است.

در روز عاشورا با توجه به عادت و یا قرارداد عرفی‌ای که میان هیئت عزادار، از قدیم وضع شده، در ساعت معینی از روز، عمل نخل برداری صورت می‌گیرد. بدین صورت که غالب کسانی که می‌خواهند شانه خود را به زیر نخل ببرند، مقداری پنبه، پشم، کاه، پارچه و یا هر جسم نرم دیگری را داخل دستمال‌های بزرگ پیچیده، آن را به سر یکی از کتف‌های خود می‌بندند تا هنگام شانه بردن به زیر چوب‌های حمال، شانه‌شان آسیبی نبیند و فشار سنگینی نخل را بهتر تحمل کنند.

سپس به دستور شخصی با تجربه و سالمند که عموماً از سادات است، افراد به نسبت توانایی شان، با پای برهنه، دور تا دور و داخل پایه‌ها و چوب‌های حمال نخل، تقسیم شده، جایگزین می‌شوند و در زمانی مناسب، به دستور آن فرد رهبر، با ذکر «یا حسین، یا حسین»، مسافت تعیین شده را پیموده و دوباره به جایگاه اولیه نخل باز می‌گردند. البته در زمان فعلی مرسوم شده که سه دور این حرکت جابجایی پیاپی صورت می‌گیرد؛ لکن نقل قول شده که در قدیم به جهت تبرک چهارده معصوم، نخل را چهارده مرتبه می‌گردانده‌اند.

ناگفته نماند که شخص راهبر و فرمانده نخل، در پهنه سرو مانند نخل، بر روی یکی از چوب‌های نخل، با آویختن شال عزا به گردن، می‌ایستد و با حرکات دست، نخل بران را در جابجایی نخل، هدایت می‌کند؛ و یک یا دو نفر هم به نوک یا راس نخل، بالا می‌روند و در هنگام حرکت نخل، یکی، اذان می‌گوید و دیگری، اشعار حماسی یا ابیاتی از دوازده بند مشهور محتشم کاشانی را می‌خواند. ضمناً در هر دور یا رفت و برگشت نخل، تعدادی شتر، گاو و گوسفند نذری، قربانی می‌شوند تا پس از ختم مراسم، بین نیازمندان، تقسیم و یا با پخت آش گندم از گوشت دام‌های قربانی، مردم را به خوردن آش گندم یا آش حسینی، مهمانی نمایند. همچنین در هنگامی که نخل از حرکت باز می‌ایستد یا پیش از حرکت دادن، بعضی از مردم با پخش نقل یا نخود برشته و مانند آن، نذر خود را ادا می‌کنند.

معمولاً پس از اتمام مراسم نخل برداری، عزاداران تا غروب آفتاب به عزاداری ادامه می‌دهند و پس از غروب آفتاب و اذان مغرب و خواندن نماز، مراسم شام غریبان را با حدت و تجسم غربتی خاص، با رفتن از این محل به آن محل در حالی که تعدادی از عزاداران به ویژه کودکان، شمع در دست به نشانه تاریکی بیابان کربلا و پراکنده شدن کودکان خردسال خانواده امام حسین(ع) در آن بیابان در غروب عاشورای سال شصت هجری قمری، به مراسم دهه اول ماه محرم خاتمه می‌دهند.

از موارد جالبی که در مراسم نخل‌برداری شهر یزد دیده می‌شود مشارکت زرتشتیان در ساختن و آماده سازی نخل‌ها است. زرتشتیان حضرت سیدالشهدا (ع) را همسر شهربانوی ایرانی دانسته و نسبت به ایشان احترام و ارادت خاصی دارند.

بزرگ‌ترین نخل در شهرستان تفت بزرگ‌ترین نخل استان یزد، هم اکنون در شهرستان «تفت» قرار دارد و هر سال در روز عاشورا جمعیتی میلیونی در مراسم نخل‌برداری شرکت می‌کنند و صدها نفر از مردان قوی‌هیکل این سنبل عظیم را بر دوش می‌کشند و گرد میدان نخل به حرکت در می‌آورند.

عزاداری سنتی محرم در یزد هر ساله تعداد زیادی از توریست‌های خارجی و اقلیت‌های مذهبی را به خود جذب می‌کند.