آیا عملیات «بازار باز» بانک مرکزی می‌تواند تورم را کنترل کند؟

نسیم آنلاین ؛ حمیدرضا اکبری: بانک مرکزی ایران برای یک سال آینده، هدف تورمی ‌۲۲ درصد با ۲ واحد نوسان مثبت و منفی تعیین کرد. این اولین بار از زمان تاسیس بانک مرکزی است که این نهاد، هدف تورمی ‌خود را اعلام می‌کند. همتی رئیس‌کل بانک مرکزی اوایل خرداد ماه درخصوص روند تورم در سال‌جاری گفته است: پیش‌بینی‌های بانک مرکزی با شرایط فعلی یعنی با نفت ۳۰ دلاری و حجم فعلی صادرات، این است که تورم نباید بیشتر از ۲۴ درصد شود و ما روی ۲۲ درصد هدف‌گذاری می‌کنیم. خوشبختانه امسال ما با ابزار «بازار باز» اقداماتی را خواهیم داشت. به‌زودی اوراق خزانه توسط دولت منتشر خواهد شد و بانک مرکزی به‌ عنوان بازارگردان اقدام خواهد کرد و تورم و «نقدینگی» را کنترل خواهیم کرد. همتی در دی ماه سال 98 هنگام رونمایی از عملیات بازار باز گفته بود: این کار به ما کمک خواهد کرد تا نگرانی‌هایی که تا به حال در مورد اضافه برداشت و برداشت‌های بین بانکی و بازار بین بانکی وجود داشت را از میان برداریم و به سمتی پیش خواهیم رفت که آنچه در بانک‌های مرکزی مدرن دنیا برای اعمال سیاست‌های پولی عمل می‌شود، اجرایی شود که نتایج مثبت آن به تدریج نمایان خواهد شد .

طبق اعلام بانک مرکزی در پایان اسفند ۱۳۹۸ حجم نقدینگی ۲۴۷۲ هزار میلیارد تومان بوده است. در ایران نقدینگی عامل اصلی نوسان و تورم در بازارهای مختلف، از ارز گرفته تا سکه، طلا، خودرو، مسکن و... است. بانک مرکزی از زمستان ۱۳۹۷ انتشار آمار مرتبط با تورم را متوقف کرد و مرکز آمار متولی آن شد . در حالی که هدف تورمی بانک مرکزی ۲۲ درصد اعلام شده بود طبق گزارش مرکز آمار ایران، نرخ تورم ۱۲ ماه منتهی به اردیبهشت، ۲۹.۸ درصد و در فروردین این نرخ، ۳۲.۲ درصد اعلام شد.

عملیات بازار باز چیست؟

بانک مرکزی در بیانیه ای که در ۶ خرداد منتشر کرده ادعای کرده است که به دلیل نبود ابزار لازم در پنجاه سال گذشته، توانایی محدودی در مدیریت نرخ تورم داشته است. اما در حال حاضر زمینه فراهم شده است تا هر ماه تحولات بازار پول و نرخ تورم و سایر متغیرهای کلیدی اقتصادی را برای شفاف‌سازی منتشر کند . یکی از این ابزارها که مورد اشاره همتی نیز بوده است عملیات بازار باز است. در بسیاری کشورها، مهم‌ترین وظیفه بانک مرکزی کنترل نرخ تورم است که این کنترل از طریق عملیات بازار باز صورت می‌گیرد. در برخی از کشورها نیز از عملیات بازار باز برای کنترل نرخ ارز استفاده می‌شود.

دولت‌ها برای تأمین کسری بودجه یا تأمین سرمایه مورد نیاز طرح‌های خاص یا عام، اقدام به انتشار اوراق قرضه دولتی می‌کنند؛ این اوراق به وسیله بانک مرکزی در بازار آزاد عرضه می‌شود که سررسید با نرخ بهره مشخصی را به همراه دارد. به این فرایند که یکی از اهداف آن جمع آوری نقدینگی در کشور است عملیات بازار باز می‌گویند.

چگونگی موفقیت عملیات بازار باز

به گفته برخی از کارشناسان عملیات بازار باز زمان‌بر است و در درازمدت پایه‌های اقتصاد ایران را تقویت می‌کند و نمی‌توان انتظار تحولات ناگهانی و کوتاه‌مدت از آن داشت، و مسیری است که دیر یا زود اقتصاد ایران باید آن را می‌پیمود؛ اما موفقیت عملیات بازار باز در زمینه مهار نقدینگی و تورم به شیوه اجرای این عملیات بستگی دارد. علی سعدوندی؛ اقتصاددان، در اینباره گفته است: در جعبه ابزار سیاست گذاران پولی دنیا ابزارهای متفاوتی برای مهار تورم اجرایی شده، اما هیچکدام موفق‌تر از «عملیات بازار باز» نبوده است؛ او می گوید: آنچه امروز در اقتصاد ایران اجرا شده، این است که بانک مرکزی مقداری اوراق از بانکی که مشکل مالی دارد خریداری کرده است. با توجه به مفروضات «عملیات بازار باز» می‌توان اذعان کرد که این عمل دیگر «عملیات بازار باز» نیست بلکه عملیات نجات بانکی بخصوص بانک‌های مشکل‌دار است .

حسین محمودی‌اصل؛ اقتصاددان و استاد دانشگاه نیز یکی از نقاط مثبت عملیات بازار باز را ضابطه‌مند کردن برداشت‌های نقدی دولت و بانک‌ها از بانک مرکزی می‌داند که منجر به کنترل تورم خواهد شد. به عقیده او این کار دولت را نسبت به برداشت‌هایش از بانک مرکزی پاسخگو خواهد کرد. اما او هم معتقد است شیوه اجرای این عملیات در موفقیتش بسیار اثرگذار است. این اقتصاددان در رابطه با پیش نیاز‌های عملیات بازار باز برای داشتن عملکرد مطلوب گفته است: برای تحقق هر چه بهتر عملیات بازار باز، بحث‌های مختلفی مطرح است؛ استقلال بانک مرکزی؛ اصلاح نظام بانکی و صندوق‌های بازار پول در اولویت هستند در غیر این صورت بانک مرکزی به جای بازارسازی و ایفای نقش مدیر و رهبر در این بازار به عنوان یک فروشنده صرفِ اوراق دولتی عمل می‌کند و تاثیرگذاری مناسبی در بازار باز نخواهد داشت.