برجام؛ خروج آمریکا؛ بی‌عملی اروپا؛ کاهش تعهدات ایران؛ صفر تا صد برجام اروپایی

نسیم آنلاین ؛ علیرضا فقیهی راد: در حالی که آمریکا از دوران اوباما با تمدید قانون تحریمی ایسا ، تصویب قانون ویزا و اعمال تحریم های مختلف به بهانه های واهی نقض صریح برجام را آغاز کرده بود اما هیچ واکنش و اقدام متقابلی از سوی ایران انجام نشد. و با خروج دولت آمریکا در 18 اردیبهشت ماه 97 بازهم دولت ایران حتی حاضر نشد، طبق متن برجام تعهدات خود را کاهش دهد و تصمیم به اجرای یکجانبه برجام و مذاکره با اروپا گرفت تا بلکه هم برجام حفظ شود و هم از طریق اروپا بتواند منافع اقتصادی مورد انتظار از برجام را کسب کند.

مذاکرات با اروپایی ها از 24 اردیبهشت 97 آغاز شد ، اروپا وعده داد در برابر تحریم های آمریکا بایستد و به تعهدات خود ذیل ضمیمه‌ 2 برجام که شامل تجارت طلا و فلزات گرانبها، خودرو، فروش نفت و محصولات پتروشیمی، بنادر و کشتیرانی، روابط بانکی و کارگزاری و ... است، عمل نمایند. اما برای عمل به تعهدات، اروپا ابتدا طی بیانیه ای در 28 اردیبهشت 97 به آغاز فرایند رسمی برای اجرای چهار تصمیم اروپا در راستای مقابله با تحریم‌های آمریکا اشاره نمود. چهار تصمیمی که خیلی زود پوچ بودن آنها نمایان شد.

چهار وعده اروپا پوچ درآمد!

1. فعال‌سازی قانون مسدودسازی

اجرای قانون مسدودسازی با یک ماه تاخیر در 15 مردادماه 97 اعلام شد. اعلامی که صرفا برای گرفتن ژست سیاسی بود. چرا که به دنبال اجرای قانون مسدودسازی و تاکید مقامات اتحادیه اروپا بر روی این قانون که باید مانع از تمکین شرکت های اروپایی از تحریم آمریکا می شد، اما شرکت‌های اروپایی به خروج خود از ایران ادامه دادند و اتحادیه اروپا سکوت اختیار کرد. به عنوان مثال درست یک روز بعد از اجرای قانون مسدودسازی، شرکت خودروسازی دایملر آلمان اعلام کرد با آغاز تحریم های آمریکا فعالیت هایش در ایران را متوقف خواهد کرد. و پس از موج خروج شرکت های اروپایی همچون شرکت انرژی وینترشال ، شرکت آلمانی تجهیزات و فناوری زیمنس ، دو شرکت آلمانی به نام دویچه بان و دویچه تلکوم( در زمینه‌ی ریل و خدمات IT ) و...تداوم یافت و قانون مسدودسازی که صرفا ژست سیاسی بود ، در عمل شکست خورد. در مقابل بعد از 13 آبان ما شاهد بودیم که دولت از برجام خارج نشد و علت این عدم خروج را ظریف توضیح داد؛ ظریف شنبه 19 آبان 97 در گفتگو با رادیو تهران گفت : «اینکه اروپایی‌ها تا حالا نتوانستند به تعهداتشان عمل کنند، یک واقعیت است، ولی این در مورد اصل فواید برجام برای ایران و به صلح و امنیت بین‌المللی خدشه‌ای وارد نمی‌‌کند»

2. اجرای فرایند رسمی برطرف سازی موانع برای بانک سرمایه‌گذاری اروپایی ( EIB )

به رغم اینکه پارلمان اروپا در 14 تیرماه طرحی را تأیید کرد که به موجب آن بانک سرمایه‌گذاری اروپا بتواند با ایران تجارت کند اما از آنجایی که طرح مذکور الزام‌آور نبود، بانک سرمایه‌گذاری اروپا زیر بار اجرای این تصمیم نرفت و مقامات این بانک اعلام کردند که نمی توان تحریم های آمریکا علیه ایران را نادیده گرفت و با وجود حمایت از تلاش‌های اروپا برای زنده نگه داشتن توافق هسته‌ای ایران، عملا امکان کارکردن با ایران برای بانک‌های اروپایی وجود ندارد.

3. تقویت همکاری بی وقفه در زمینه‌های مختلف با ایران شامل بخش انرژی وشرکت‌های متوسط و کوچک

در این مورد هم علی رغم بعضی از اظهارات در عمل هیچ نتیجه روشن و مشخصی بدست نیامد.

4. بررسی امکان تراکنش‌های بانکی موردی به بانک مرکزی ایران

بعد از بازگشت تحریم های آمریکا و کنترل شدید وزارت خزانه داری بر معاملات و تبادلات بانکی ، بانک های اروپایی از ترس تحریم های ثانویه آمریکا و جریمه های سنگین هرگونه تراکنش بانکی با ایران را رد می کنند تا جاییکه حتی بانک های اروپایی از تسهیل تراکنش‌هایی که مربوط به خرید اقلام غیرتحریمی چون غذایی و دارویی است، نیز خودداری می‌کنند.

حال اروپا که که نه تنها تعهدات خود را اجرایی نکرده بود ، بلکه تمامی شرکت های اروپایی از ایران خارج شدند و خرید نفت اروپا از ایران را به صفر رسیده بود و حتی بانک های اروپایی حاضر به تسهیل تراکنش های مربوط به غذا و دارو هم نشدند ، وعده ای جدید داد تا کماکان از انفعال دولت ایران در برابر بازگشت تحریم ها و عدم واکنش عملی سوء استفاده بکند و بدون هیچگونه هزینه ای ایران را در برجام نگه دارد.

شکست SPV و انفعال دولت ایران!

اروپا وعده راه اندازی کانال ویژه مالی موسوم به SPV ( Special Purpose Vehicle ) را داد که تحت آن امکان تسهیل تراکنش‌های مالی نفت و تجارت دوجانبه صورت بگیرد. اما این کانال که قرار بود تا بازگشت تحریم‌های نفتی در 13 آبان‌ماه97 راه‌اندازی شود، اروپا با بدعهدی مجدد اعلام کرد فعلا بصورت «نمادین» اجرا می شود اما باگذشت از 13 آبان و بازگشت تحریم ها حتی بصورت «نمادین» هم اجرایی نشد و هیچ کشور اروپایی حاضر نشد میزبانی SPV را در داخل خاک خود بپذیرد.

اتحادیه اروپا بازهم با وعده ایران را سرگرم و معطل نگه داشت و در در 19 آذر 97 خانم موگرینی اعلام کرد که این سازوکار در هفته‌های آتی ثبت خواهد شد: « من انتظار دارم این سازوکار طی هفته‌های آینده قبل از سال ثبت خواهد شد که از این طریق تجارت مشروع حفظ و ارتقا داده شود». اما سال نو میلادی هم رسید و خبری از SPV وعده داده شده نشد و ماه ها وقت و انرژی کشور درگیر بازی توخالی اروپا شد.

اینستکس کمتر از نفت در برابر غذا!

در ادامه ابعاد جدید بازی اروپا در بستر اهمال کاری و انفعال دولتمردان ایران نمایان می شود. و اروپا SPV را تعدیل و کاملا تنزل داد و بجای SPV که یک ابزار مالی بود، یک سازوکار پایاپای و تسویه‌ا‌ی (Exchange Mechanism) تحت عنوان اینستکس (INSTEX) را راه‌اندازی کردند که دیگر ابزار مالی هم نیست و صرفا یک ابزار تجاری است به این معنا که در آن پولی جابجا نمی شود ، و دفتری برای ثبت بستانکاری و بدهکاری میان ایران و شرکت های اروپایی است. در حقیقت یک دفتر حسابداری بر مبنای عدم رابطه بانکی میان ایران و اروپا است که آنچه که ما به آن ها می دهیم و آن چه که آن ها به ما می دهند در این دفتر ثبت می شود و این کالاها بصورت پایاپای مبادله می شوند، به شکلی که عموما تحت عنوان نفت در برابر کالا مطرح می شود و هیچ پولی جابجا نمی شود.

در 11 بهمن‌ماه 97 بود که سه کشور اروپایی آلمان ، فرانسه و انگلیس طی بیانیه ای اعلام کردند که INSTEX ( Instrument for Supporting Trade Exchanges ) «ابزاری برای حمایت از تبادلات تجاری» ثبت شده است و در این بیانیه به صراحت گفته شد که این ابزار برای «حمایت از تجارت مشروع با ایران که ابتدا بر روی بخش‌های حیاتی برای مردم ایران مانند دارویی، تجهیزات پزشکی و مواد غذایی تمرکز دارد» راه‌اندازی شده است که البته همین هم در عمل اجرایی نشد.

آغاز اقدامات متقابل ایران

گام اول: خروج از محدودیت های نگهداری ذخایر اورانیوم و آب‌سنگین

از آن طرف نهایتا پس از یکسال انفعال دولتمردان و دستگاه دیپلماسی، جمهوری اسلامی ایران از راهبرد صبر و انتظار خارج شد و وارد فاز اقدام متقابل شد. در 18 اردیبهشت 98 شورای عالی امنیت ملی طی بیانیه ای بیان کرد ایران تعهدات خود را ذیل برجام کاهش داده و مهلت 60 روزه ای به اروپا می دهد تا وعده های خود را در عمل محقق کند، درغیراینصورت گام های بعدی را برخواهد داشت. شورای عالی امنیت ملی در بیانیه صادره بیان داشت : «جمهوری اسلامی ایران در مرحله فعلی دیگر خود را متعهد به رعایتِ محدویت های مربوط به نگهداری ذخائر اورانیوم غنی شده و ذخائر آب سنگین نمی داند . به کشورهای باقی مانده در برجام شصت روز فرصت داده می شود تا تعهدات خود به ویژه در حوزه های بانکی و نفتی را عملیاتی نمایند. چنانچه در این مهلت کشورهای مزبور قادر نباشند مطالبات ایران را تامین کنند، در مرحله بعدی جمهوری اسلامی ایران رعایت محدودیت های مربوط به سطح غنی سازی اورانیوم و اقدامات مربوط به مدرن سازی رآکتور آب سنگین اراک را نیز متوقف خواهد کرد. در هر زمان که خواسته های ما تامین شوند، ما نیز به همان میزان اجرای مجدد تعهدات متوقف شده را از سر خواهیم گرفت اما در غیر این صورت، جمهوری اسلامی ایران مرحله به مرحله اجرای تعهدات دیگر را متوقف خواهد کرد.»

پس از آن، حسن روحانی طی سخنانی در جلسه روز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ هیئت دولت اظهار کرد: «ما از امروز به بعد دو اقدام برجامی حود که ناظر بر دو فروش است را متوقف می‌کنیم؛ یعنی هر وقت مواد غنی شده ما به ۳۰۰ کیلوگرم می‌رسید ما در عوضِ کیک زرد این مواد غنی شده را به کشور دیگری می‌دادیم[ارائه مواد غنی شده در ازای دریافت کیک زرد]، اما از امروز این فروش متوقف می‌شود. همچنین هرگاه آب سنگین ما از ۱۳۰ تن تجاوز می‌کرد ما اضافی آن را به کشور دیگری می‌فروختیم، اما از امروز این فروش متوقف می‌شود. به طرف مقابل اعلام کردیم که اگر ظرف ۶۰ روز پای میز مذاکره آمدند و به نتیجه رسیدیم و منافع اصلی ما مخصوصا نفت و بانک تامین شد، به نقطه اول برمی‌گردیم اما اگر در پایان این ۶۰ روز به نتیجه نرسیدیم، دو اقدام دیگر را آغاز خواهیم کرد.» بنابراین جمهوری اسلامی ایران در گام نخست طبق بند 26 و 36 برجام محدودیت نگهداری ذخایر اورانیوم و آب‌سنگین را کنار گذاشت.

گام دوم: عبور از غنی سازی 3.67 درصدی

پس از پایان یافتن مهلت 60 روزه ایران به اروپایی ها و عدم انجام تعهدات توسط آنها ، ایران روز دوشنبه ۱۶ تیر ۹۸، گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود را در واکنش به نقض آشکار برجام از سوی آمریکا و بدعهدی‌های مکرر اروپا، برداشت. طبق بند ۵ برجام، ایران باید تا ۱۵ سال، غلظت اورانیوم غنی شده خود را در سطح ۳.۶۷ درصد نگه دارد. اما حالا که برجام از سوی آمریکا نقض شده و اروپا پس از ۱۴ ماه، اقدامی در راستای تامین و تضمیمن منافع برجامی ایران انجام نداده است، تهران وفق بندهای ۲۶ و ۳۶ توافق هسته‌ای، مجاز به تعلیق تعهد خود در بند ۵ برجام، است .

از همین‌ رو، ایران از یکشنبه ۱۶ تیر ۹۸ در گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود، درصد یا خلوص غنی‌سازی اورانیوم را از سقف ۳.۶۷ بالاتر برد. اقدامی که به گفته بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی در یک روز و به صورت دفعی انجام گرفت.

آغاز کار اینستکس؛ سرابی خیالی

کشورهای اروپایی طرف برجام که در برابر گام های متقابل جمهوری اسلامی هیچگونه اقدام عملی مطابق تعهدات برجامی خود انجام نمی دادند، برای نگه داشتن گام های کاهش تعهدات ایران و به تعبیری معطل کردن ایران نهایتا جمعه 7 تیرماه 98 کمیسیون مشترک برجام طی بیانیه ای آغاز کار اینستکس را اعلام کرد ولی در عمل اجرایی و نهایی نشد.

اما همین اینستکس نیز برخلاف وعده های اروپا پس از خروج آمریکا از برجام مبنی بر مقابله با ساختار تحریم های آمریکا، صرفا در چارچوب نظام تحریمی آمریکا عمل می کند و محدود به کالاهای غیر تحریمی آن هم در ابتدا صرفا تبادلات مربوط به غذا و دارو را تسهیل می کند. در صورتی که غذا و دارو به دلایل حقوق بشری اصولا از هر تحریمی معافند و اگر آمریکا می خواست سیستمی برای اجرای تحریم ها و تبادلات خود با ایران پیاده سازی کند ، دقیقا همین اینستکس بود که صرفا محدود به غذا و دارو می شود و ضمنا با نظارت و کنترل شدید او بر روند تبادلات همراه است. این سازوکار به مراتب از سازوکار نفت در برابر غذای عراق شکست خورده در جنگ در دهه 90 میلادی بدتر و تحقیرانه تر است. چرا که خرید نفت اروپا از ایران به صفر رسیده است و ایران باید ارز حاصل از فروش نفت خود به دیگر کشورها را در این مکانیزم وارد کند و با نظارت و کنترل اروپا صرفا غذا و دارو وارد کند.

از طرفی اینستکس دقیقا برخلاف ضمیمه‌ 2 برجام که اروپا متعهد شده، تجارت طلا و فلزات گرانبها، خودرو، فروش نفت و محصولات پتروشیمی، بنادر و کشتیرانی، روابط بانکی و کارگزاری و ...را تسهیل کند ، می باشد. اینستکس نه تنها مساله فروش نفت ایران را تضمین نمی کند بلکه محدود به موارد غیرتحریمی آن هم غذا و دارو شده و در عمل صرفا یک دفتر حسابداری بر مبنای عدم رابطه بانکی میان ایران و اروپا می باشد. امری که به وضوح نشان می دهد اینستکس توان برآورده کردن حداقل های تعهدات برجامی اروپا را هم ندارد.

اروپا ؛ قیم تجارت خارجی ایران!

سازوکار اینستکس مبتنی بر نظارت و کنترل اروپا بر تبادلات تجاری ایران آن هم در این شرایط جنگ اقتصادی خواهد بود. این نکته زمانی قابل تامل تر می شود که در شرایطی که فروش نفت ایران به اروپا به صفر رسیده است ، اروپا مدعی است ارز حاصل از فروش نفت ایران به چین ، ترکیه و هند و... وارد اینستکس شود و ایران بجای آن از اروپا و از طریق این مکانیزم غذا و دارو وارد کند. امری که جدای از اینکه بقیه کشورها بدلیل عدم توازن تجاری نخواهند پذیرفت ، موجب به دست گرفتن و کنترل کامل تبادلات تجاری ایران خواهد شد و آنها در عمل قیم تجارت خارجی ایران می شوند.

گام سوم: گازدهی و راه اندازی سانتریفیوژهای جدید

با پایان یافتن مهلت 60 روزه بعدی به کشورهای اروپایی و راه اندازی نمادین اینستکس ایران اسلامی گام سوم کاهش تعهدات برجامی را در 15 شهریور 98 برداشت.

بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی گام سوم کاهش تعهدات ایران را اینگونه تشریح کرد : «در راستای کاهش تعهدات هسته‌ای در گام سوم، انجام ۴ اقدام از روز جمعه ۱۵ شهریور شروع شده است. اولین اقدام ما این بود که از روز جمعه ۱۵ شهریور تولید مواد غنی شده از زنجیره‌های تحقیقاتی و عدم اختلاط را شروع کردیم و امروز این روند به آژانس اعلام شده است.»

وی با بیان اینکه دومین اقدام ایران این است که اکنون گازدهی ماشین « IR ۶ s » که قرار بود از ابتدای سال یازدهم برجام گازدهی شود را شروع کردیم، گفت: سومین اقدام نیز راه‌اندازی زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR ۴ است که آن هم قرار بود از ابتدای سال یازدهم انجام شود که از روز گذشته آن را آغاز کردیم. چهارمین اقدام در گام سوم نیز این است که قرار بود گازدهی به زنجیره ۲۰ تایی ماشین IR ۶ را دو ماه دیگر آغاز کنیم که آن را نیز از حالا شروع کردیم.

وعده پوچ فرانسه

در ادامه بطور خاص فرانسه فعالیت و رایزنی های خود را با ایران تشدید کرد تا بلکه با وعده ای جدید ایران را سرگرم و معطل نگه دارد. در آخرین وعده های پوچ اروپا برای معطل کردن جمهوری اسلامی، فرانسه پیشنهاد خط اعتباری 15 میلیارد دلاری بصورت وام به ایران را طرح کرد که با مخالفت آمریکا هیچ گاه اجرایی و عملیاتی نشد. استیو منوشین وزیر خزانه داری آمریکا در همین راستا صراحتا اعلام کرد که پاریس بدون موافقت واشنگتن قادر نخواهد بود تا خط اعتباری 15 میلیارد دلاری با ایران را فعال کند و در عین حال بر تداوم راهبرد فشار حداکثری بر ایران تاکید کرد.

استیو منوشین، در سخنرانی خود از هماهنگی کامل اروپا با آمریکا در سیاست فشار و تحریم خبر داد و گفت : «اروپا به آمریکا این اطمینان را داده است که بدون هماهنگی با واشنگتن هیچ اقدامی برای دور زدن تحریم‌هایی که علیه ایران وضع شده انجام نخواهند داد. ما در مورد تحریم‌های علیه ایران و فشار بر تهران گفت‌وگوهای مفصلی با سران کشورهای اروپایی داشته‌ایم. آن‌ها در این گفت‌وگوها متعهد شدند که بدون موافقت ما اقدامی برای تسهیل تحریم‌ها علیه تهران انجام ندهند.»

گام چهارم: آغاز گازدهی سانتریفیوژها در فردو

در ادامه هرچند به حجم رایزنی ها و مذاکرات افزوده شده بود، اما با بی عملی و تبعیت اروپا از تحریم های آمریکا، ایران در 15 آبان ماه 98 گام چهارم از گام های کاهش تعهدات را برداشت.

حسن روحانی رئیس جمهور 14 آبان ماه در سخنرانی خود خبر برداشتن گام چهارم را اعلام کرد : «طبق برجام بیش از هزار سانتریفیوژ در فردو داریم. در برجام قرار بود این سانتریفیوژها بچرخند اما گاز به آنها تزریق نکنیم که بنده امروز در دستوری به سازمان انرژی اتمی می‌گویم که از فردا گازدهی را در فردو آغاز کنیم و این گام ممکن است سر و صدا کند؛ همه اینها را می دانیم حساسیت آنها را می‌دانیم و حساسیت آنها را نسبت به فردو و سانتریفیوژها می‌دانیم . در هفته‌های اخیر یک مسائلی بود که به توافق نرسیدیم، بنابراین به ناچار گام چهارم را از فردا برمی‌داریم و ظرف دو ماه آینده فرصت مذاکره داریم.»

15 آبان ماه حسن روحانی در توییتی آغاز گام چهار را اعلام می کند : « امروز چهارمین گام ایران برای کاهش تعهدات برجامی‌اش با گازدهی به 1044 سانتریفیوژ آغاز می‌شود . به خاطر سیاست‌های آمریکا و متحدانش، سایت فردو به زودی به طور کامل فعالیت می‌کند.»

تهدید به فعال سازی مکانیسم ماشه

پس از برداشتن گام چهارم کاهش تعهدات برجامی توسط ایران، ادراک شکل گرفته توسط تروئیکای اروپا مبنی براینکه افزایش فشار بر ایران بدون جواب و هزینه خواهد بود فروریخت و اروپا را دچار اختلال محاسباتی کرد. بعد از اعلام گام چهارم توسط ایران سه کشور اروپایی رسما ایران را به فعال سازی مکانیسم ماشه جهت بازگرداندن خودکار تحریم ها تهدید کردند.

ابتدا هایکو ماس وزیر امور خارجه آلمان بلافاصله بعد از اعلام گام چهارم اقدام متقابل ایران گفت : «ایران باید به توافق برجام پایبند باشد. در غیر این صورت، ما تمام سازوکارهایی را که در توافق وجود دارد در دسترس خواهیم داشت.» بعد از آن نیز سه کشور اروپایی در بیانیه ای صراحتا ایران را تهدید به اعمال مکانیسم ماشه کردند : «آماده‌ایم که همه مکانیسم‌ها در برنامه جامع اقدام مشترک (توافق هسته‌ای)، از جمله مکانیسم حل مسائل مربوط به اجرای تعهدات ایران در برجام (ماشه) را مدنظر قرار دهیم.» در ادامه نیز چهارشنبه لودریان وزیر امور خارجه فرانسه نیز از فعال سازی مکانیسم ماشه علیه ایران گفت : «ایران هر دو ماه یکبار یک شکاف جدید ایجاد می‌کند و اوضاع به جایی رسیده است که من به صراحت می‌توانم بگویم که ما به فعال‌سازی مکانیسم ماشه تحریم‌های اقتصادی فکر می‌کنیم . »

کشورهای اروپایی طرف برجام، تهدید به فعال سازی مکانیسم ماشه را جهت تغییر محاسبات مسئولین ایران به کاربردند، تا آنها را به این نقطه برسانند که در صورت اجرایی شدن مکانیسم ماشه تبعات جدی و مهمی بر اقتصاد ایران خواهد داشت و ایران باید پیش از رسیدن به این نقطه برای راضی کردن اروپایی ها گام های کاهش تعهدات خود را متوقف کند و امتیازاتی به طرف های مقابل بدهد. حال آنکه با وجود تحریم های ثانویه آمریکا و همراهی کامل اروپا با تحریم ها، بازگشت تحریم های شورای امنیت تاثیر چندانی بر اقتصاد کشور نخواهد داشت.

گام پنجم: رفع محدودیت در تعداد سانتریفیوژها

در شرایطی که در تمامی چهارگام قبلی، اروپا تنها به ابراز تاسف یا تهدید، اکتفا کرده بود و هیچکدام از تعهدات 11گانه برجامی خود را انجام نداده بود و حتی در اعمال تحریم ها همراه و همسو با آمریکا حرکت می کرد، ایران در 15 دی ماه 98 پنجمین و آخرین گام کاهش تعهدات برجامی را برداشت.

ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود در برجام، تمامی محدودیت‌های عملیاتی ناشی از برجام را پایان بخشید و اعلام کرد دیگر با هیچ محدودیتی در تعداد سانتریفیوژها و حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و از این به بعد برنامه هسته‌ای ایران صرفا بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت .

دولت جمهوری اسلامی ایران در بیانیه ای گام پنجم را رسما اعلام کرد : «جمهوری اسلامی ایران در گام پنجم کاهش تعهدات خود، آخرین مورد کلیدی از محدودیت های عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را کنار می گذارد. بدین ترتیب برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و مِن بعد برنامه هسته ای ایران صرفا بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت. همکاری ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی کمافی السابق ادامه خواهد یافت. در صورت رفع تحریم ها و منتفع شدن ایران از منافع برجام، جمهوری اسلامی ایران آماده بازگشت به تعهدات برجامی خود می باشد. سازمان انرژی اتمی موظف است در این چارچوب اقدامات و تمهیدات لازم را با هماهنگی رئیس جمهور اتخاذ نماید.»

فعال سازی مکانیسم ماشه توسط اروپایی ها

گام پنجم ایران با واکنش هماهنگ و سریع سه کشور اروپایی همراه شد. انگلیس، فرانسه و آلمان در بیانیه ای از تهران خواستند که به پایبندی کامل به برجام بازگشته و از آن‌چه آن را تخطی بیشتر عنوان کرده‌اند، خودداری کند. در بیانیه تروئیکای اروپا آمده بود : «ما از ایران می‌خواهیم که تمام اقدامات ناسازگار با توافق را به حالت قبل بازگردانده و به پایبندی کامل بازگردد.»

کشورهای اروپایی که تهدید به اعمال مکانیسم ماشه را بیشتر از وجه نمادین و فشار روانی اعلام می کردند و هیچگاه به سمت عملیاتی کردن این تهدید نرفتند، اما پس از برداشتن گام پنجم کاهش تعهدات برجامی ایران و همچنین اغتشاشات و درگیری های داخلی در ایران و افزایش نارضایتی ها و شکاف های اجتماعی شرایط را مناسب دیدند و در 24 دی ماه 98 رسما فعال سازی مکانیسم ماشه را اعلام کردند.

سه کشور اروپایی در بیانیه اعلام شروع اجرای مکانیسم ماشه راهبرد و هدف خود را از این اقدام این گونه بیان کردند : « سه کشور اروپایی و اتحادیه اروپا سخت کار کردند تا با به رسمیت شناختن نگرانی های ایران آن را به تعهداتش بازگردانیم. ما حتی از تلاشهای دیپلماتیک نیز حمایت کردیم و آن را به کار گرفتیم از جمله ابتکارات فرانسه، تا تنشها را کاهش دهیم و ایران و آمریکا را به میز مذاکره بیاوریم تا بر سر یک راه حل جامع مذاکره کنیم. اروپا به مسیر دیپلماتیک کاملا پایبند است و در صورت مهیا بودن شرایط خواستار آغاز آن در اسرع وقت است . .. ما این (شروع مکانیسم حل اختلاف) را با حسن نیت و با هدف حفظ برجام انجام می‌دهیم و امیدواریم یک راهی برای برون رفت از بن بست از طریق یک گفت‌وگوی دیپلماتیک سازنده پیدا کنیم . »

از آن طرف بوریس جانسون نخست وزیر انگلیس در همین راستا کاملا روشن هدف اروپایی ها را از این راهبرد بیان می کند. جانسون رسما از ایجاد یک توافق جدید و جایگزینی توافقی بنام «توافق ترامپ» با برجام نام می برد . که در ادامه ترامپ هم در توییتی رسما در واکنش به اظهارات جانسون می نویسد :‌ «موافقم»

بنابراین همان گونه که روشن است اروپایی ها همسو با راهبرد فشارحداکثری آمریکا، مکانیسم ماشه را فعال کردند تا به عنوان چماقی بالای سر ایران، جمهوری اسلامی را مجبور به مذاکره مجدد همراه با طرف آمریکایی و دادن امتیازات بیشتری کنند.

تهدید ایران به خروج از NPT

جواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در واکنش به اقدام اروپایی ها گفت : «گام‌های کاهش تعهدات تمام شده اما اگر اروپایی‌ها به رفتار بلاوجه خود ادامه دهند یا پرونده ایران را به شورای امنیت بفرستند، موضوع خروج ایران از NPT مطرح می‌شود. اظهارات اروپایی‌ها هیچ وجه قانونی ندارد لذا ما از بلاوجه بودن اقدام اروپایی‌ها استفاده می‌کنیم. اگر اروپایی‌ها اقدام دیگری انجام دهند طبق نامه رئیس‌جمهور در همان اردیبهشت 1397، موضوع خروج ایران از NPT مطرح می‌شود.»

علی لاریجانی رئیس مجلس شورای اسلامی نیز در صحن علنی مجلس از تجدیدنظر در همکاری با آژانس و تصویب احتمالی این طرح در مجلس گفت : «با صراحت اعلام می‌کنیم که اگر اروپا به هر دلیلی رفتار غیرعادلانه در استفاده از ماده 37 توافقنامه هسته‌ای داشته باشد، آنگاه جمهوری اسلامی تصمیم جدی در همکاری با آژانس خواهد گرفت و طرح آن در مجلس آماده است، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ما شروع‌کننده این امر نخواهیم بود‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌، اما متناسب با اقدام شما اقدام خواهیم کرد، بهتر است عادلانه رفتار کنید.»

سید عباس عراقچی معاون وزیر امور خارجه نیز در اظهاراتی به تغییر بنادین دکترین هسته ای ایران اشاره کرد و گفت : «در خصوص «اسنپ‌بک» (مکانیسم ماشه) من فکر می‌کنم کاملا برای تمام مشارکت‌کنندگان در برجام شفاف ساخته‌ایم که اسنپ‌بک و بازگشت قطعنامه‌های قبلی [شورای امنیت] خط قرمز ایران است. اگر پاداش ایران پس از این همه تعامل و مذاکره و همکاری با آژانس این باشد که دوباره تحت فصل هفتم [منشور ملل متحد] قرار گیرد، این به‌معنای آن است که "دکترین هسته‌ای" ما اشتباه بوده است و ما باید سیاست و دکترین هسته‌ای خود را مورد بازبینی و بررسی مجدد قرار دهیم.»

این تهدید که اولین بار بصورت رسمی از جانب مقامات عالی و مسئول در کشور مطرح می شد، حاکی از آن بود که ارسال پرونده ایران به شورای امنیت نه تنها به نابودی برجام بلکه موجب خروج از معاهده NPT و اساسا تغییر دکترین هسته ای ایران منجر خواهد شد.

پس از این بود که جوزف بول مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در عقب نشینی آشکاری اعلام کرد : «این سازوکار بیش از هر چیز روندی برای حل مسائل مربوط به اجرای توافق هسته‌ای است و هدف از آن یافتن راهی برای بازگشت و تطابق کامل با چارچوب این توافق است. بنابراین آنگونه که برخی رسانه‌ها مدعی هستند؛ مسئله اعمال تحریم در میان نیست و همه اعضای باقی‌مانده در برجام بر عزم خود مبنی بر حفظ آن تاکید دارند. این اتحاد حیاتی است و من هم برای حفظ آن سخت تلاش می‌کنم.»

در ادامه هرچند روندهای جهانی تحت تاثیر شیوع ویروس کرونا قرار گرفت، اما مذاکرات و تعاملات اروپا با ایران ادامه پیدا کرد تا اروپا که در نقش زندان بان برای ماندن ایران در برجام عمل می کند، ضمن حفظ ایران در برجام آن هم بدون امتیاز و دستاورد، با اهرم های فشاری چون مکانیسم ماشه ایران را وارد مذاکرات جدید و گسترش برجام هسته ای به مسائل موشکی و منطقه ای کنند.

از طرفی با نزدیک شدن به تاریخ منقضی شدن تحریم های تسلیحاتی ایران در اکتبر2020، آمریکا اقدامات و فشارهای خود را مضاعف کرده است و علاوه بر ادعای واهی استناد به قطعنامه 2231 جهت فعال سازی مکانیسم ماشه ، فشار شدیدی به تروئیکای اروپایی وارد کرده است تا آنها در این مسیر با آمریکا همراه شوند و خود مانع از رفع تحریم تسلیحاتی ایران شوند.

نهایتا همانطور که ایران با تغییر راهبرد از صبر و انتظار به راهبرد اقدام متقابل و برداشتن گام های کاهش تعهدات نشان داد که موجب تغییر محاسبات و عقب نشینی کشورهای اروپایی خواهد شد. در ادامه نیز بهترین راهبرد مقاومت فعال در برابر فشارحداکثری است چرا که اگر طرف های غربی مجددا پالس ضعف و مذاکره از ایران دریافت کنند، نه تنها فشارهای خود را افزایش خواهند داد بلکه ایران را پای میز مذاکره و برجام های جدید خواهند برد.

اگر ایران در برابر زیاده خواهی های اروپا و فعال سازی مکانیسم ماشه به سمت غنی سازی 20 درصد، حذف نظارت ها و بازرسی های بی سابقه آژانس بین المللی انرژی اتمی و نهایتا خروج از NPT برود و پیام قاطعیت و مقاومت فعال مخابره شود، اروپا و آمریکا که می دانند تا حدممکن تحریم ها را اعمال کرده اند و بیش از آن چیزی ندارند، منفعل خواهند شد و این بار آنها مجبور به کوتا آمدن می شوند یا ادامه همین مسیر که البته عایدی از فشار اقتصادی علیه ایران برای آنها نخواهد داشت.