مکانیزم ماشه روی شقیقه برجام؟

نسیم آنلاین ؛ علیرضا فقیهی راد: تغییر رفتار ایران در برابر عدم تعهدات سه کشور اروپایی طرف برجام و برداشتن چهار گام اقدام متقابل در کاهش تعهدات برجامی هرچند ضعیف و اساسی نبوده است، اما همین سطح از اقدام متقابل و تغییر راهبرد نیز موجب تغییر محاسبات طرف های اروپایی شده است. ادراک شکل گرفته تروئیکای اروپایی از رفتار ایران در پسابرجام این بود که افزایش فشار بر ایران جواب می دهد و بدون هزینه خواهد بود. اما از 18 اردیبهشت 98 و برداشتن گام های اقدام متقابل، محاسبات اروپا دچار اختلال شد.

سه کشور اروپایی که تاکنون کاملا همسو با راهبرد فشار حداکثری آمریکا عمل کرده اند و هیچکدام از تعهدات 11گانه خود را ذیل ضمیمه دوم برجام انجام نداده اند، بطور خاص بعد از گام چهارم کاهش تعهدات ایران از پاشنه آشیل برجام یاد کرده و ایران را به اجرایی کردن مکانیسم ماشه تهدید کردند.

ابتدا هایکو ماس وزیر امور خارجه آلمان بلافاصله بعد از اعلام گام چهارم اقدام متقابل ایران گفت : «ایران باید به توافق برجام پایبند باشد. در غیر این صورت، ما تمام سازوکارهایی را که در توافق وجود دارد در دسترس خواهیم داشت.» بعد از آن نیز سه کشور اروپایی در بیانیه ای صراحتا ایران را تهدید به اعمال مکانیسم ماشه کردند: «آماده‌ایم که همه مکانیسم‌ها در برنامه جامع اقدام مشترک (توافق هسته‌ای)، از جمله مکانیسم حل مسائل مربوط به اجرای تعهدات ایران در برجام (ماشه) را مدنظر قرار دهیم.» در ادامه نیز چهارشنبه لودریان وزیر امور خارجه فرانسه نیز از فعال سازی مکانیسم ماشه علیه ایران گفت : «ایران هر دو ماه یکبار یک شکاف جدید ایجاد می‌کند و اوضاع به جایی رسیده است که من به صراحت می‌توانم بگویم که ما به فعال‌سازی مکانیسم ماشه تحریم‌های اقتصادی فکر می‌کنیم . »

مکانیسم ماشه چیست؟

منظور از مکانیسم ماشه همان «ساز و کار حل اختلافات» در بندهای ۳۶ و ۳۷ در توافق هسته‌ای برجام است که در آنها مسائل مربوط به حل و فصل اختلاف میان طرف‌های برجام، در صورت بروز مناقشه مفصلاً شرح داده شده‌اند. این دو بند از آنجا که رجوع به آنها می‌تواند به بازگشت خودکار تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران منجر شود به «مکانیسم ماشه» معروف شده‌اند.

طبق این دو بند، در صورتی که کشورهای اروپایی ایران را به عدم پایبندی به توافق هسته‌ای متهم کنند و تصمیم بگیرند مسئله را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهند، ایران به عنوان طرف متشاکی ۳۰ روز فرصت خواهد داشت رضایت طرف شاکی (کشورهای اروپایی) را جلب کند. در صورتی که رضایت طرف شاکی جلب نشود، پرونده پس از چند روز به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع خواهد شد.

شورای امنیت ظرف یک ماه بعد از دریافت این شکایت بایستی درباره بازگشت تحریم‌های ایران رأی‌گیری کند، اما کشورهای غربی در مذاکرات برجام ساختار این رأی‌گیری را به گونه‌ای تغییر داده‌اند که امکان وتوی نظر کشورهای غربی درباره برگرداندن تحریم‌ها علیه ایران به کل از روسیه و چین سلب شده است .

در شورای امنیت به جای رأی‌گیری درباره «رفع تحریم‌های ایران» بر سر «ادامه رفع تحریم‌های ایران» رأی‌گیری می‌شود؛ این تغییر در عبارت‌پردازی ابتکار عمل استفاده از حق وتو را عملاً در اختیار طرف غربی قرار می‌دهد، به این صورت که این طرف‌ها می‌توانند از حق وتوی خود استفاده کرده و از تصویب «ادامه لغو تحریم‌ها» جلوگیری کنند. در این حالت، قطعنامه‌های تحریمی پیشین سازمان ملل متحد علیه ایران احیا خواهند شد.

مکانیسمی مشقی برای باج گیری

کشورهای اروپایی این ابزار را به عنوان اهرم فشاری جهت تغییر محاسبات مردم و مسئولین به کار برده اند تا آنها را به این نقطه برسانند که در صورت اجرایی شدن مکانیسم ماشه تبعات جدی و مهمی بر اقتصاد ایران خواهد داشت و ایران باید پیش از رسیدن به این نقطه برای راضی کردن اروپایی ها گام های کاهش تعهدات خود را متوقف کند و امتیازاتی به طرف های مقابل بدهد.

اما در شرایطی که آمریکا تمامی تحریم ها را بازگردانده و تحریم های ثانویه نه تنها به قوت خود باقیست و تشدید هم شده و در همین راستا اروپایی ها نیز کاملا از تحریم های آمریکا تبعیت می کنند، فعال شدن مکانیسم ماشه یا همان snap back آنچنان تاثیرات مضاعف اقتصادی بیش از امروز نخواهد داشت. اکنون که ایران تحت بی سابقه ترین تحریم ها قرار گرفته، فروش نفت اش به صفر نزدیک شده و از نقطه اوج تحریم ها نیز عبور کرده و آمریکا به سمت اعمال تحریم های نمادین رفته و اورپا نیز همسو با این راهبرد آمریکا عمل نموده است، دیگر بازگشت تحریم های شورای امنیت مشکل خاصی برای اقتصاد کشور ایجاد نخواهد کرد. آنچه ابزار فشار تحریمی واقعی برای ایران است، تحریم های ثانویه آمریکاست که تا حداکثرممکن اعمال شده است.

از طرفی اکنون که آمریکا از برجام خارج شده و تحریم های تعلیق شده را به اضافه تحریم های جدید اعمال کرده است و ایران در برجام تحت شدیدترین نظارت های آژانس بین المللی انرژی اتمی و محدودیت های برجامی بدون آنکه بهره ای داشته باشد قرار داد و اروپا نیز کاملا در چارچوب راهبرد فشارحداکثری علیه ایران عمل می کند و نقش زندان بان ایران برای ماندن ایران در برجام را ایفا می کند، تداوم همین مسیر حداقل تا اکتبر سال آینده بهترین شرایط برای غربی هاست چرا که هم ایران در برجام بدون امتیاز مانده و هم تحریم ها علیه ایران اعمال شده است.

لذا دستگاه سیاست خارجی که این سالها بارها به خطاهای راهبردی خود اعتراف کرده، این بار نباید از چماق مکانیسم ماشه بترسد و اقدامات متقابل خود را متوقف کند. چرا که کشوری که تحت شدیدترین تحریم های ثانویه آمریکاست، بازگشت تحریم های شورای امنیت تاثیرچندانی بر آن نخواهد داشت. از آن طرف همانطور که با تغییر راهبرد در اقدام متقابل و برداشتن چهارم گام کاهش تعهدات هسته ای از 18 اردیبهشت 98 تا به امروز شاهد تغییر محاسبات کشورهای اروپایی و تحولات مثبت و رو به جلو بوده ایم، در ادامه نیز گام های کاهش تعهدات باید محکم تر و اساسی تر برداشته شود و مجددا وارد بازی انجام یک طرفه تعهدات و افزایش فشار بدون هزینه نشد.