علیرضا فقیهی‌راد
آب‌نبات اینستکس و گام بعدی ایران!؛ سازوکار تحقیرآمیز نفت در برابر غذا
اینستکس نه امکان مراوده بانکی فراهم میکنه و نه تضمینی برای فروش نفت ایران است و صرفاً جایی برای ثبت تهاتر کالاها است. این امر زمانی معنادارتر می‌شود که بدانیم اروپا در چارچوب تحریم‌های آمریکا خرید نفت خود از ایران را ماه‌هاست به صفر رسانده است.
نسیم آنلاین ؛ علیرضا فقیهی راد: پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام، اروپا وعده داد در برابر تحریم‌های آمریکا می‌ایستد و تبادلات مالی و بانکی ایران را ذیل برجام تسهیل می‌کند. دولت جمهوری اسلامی ایران نیز که سال‌هاست در برابر بدعهدی‌های طرف‌های غربی سیاست انفعال و عدم واکنش را درپیش گرفته است، با خروج آمریکا از برجام مذاکرات جدیدی از ۲۴ اردیبهشت ۹۷ با اروپا آغاز کرد تا بلکه هم دستاورد تقریباً هیچ خود یعنی برجام را بتواند حفظ کند و هم عایدی اقتصادی از اروپا نصیبش شود.
از همان ابتدا رهبر انقلاب ۷ شرط را برای ادامه روند مذاکره با اروپا گذاشتند و در دیدار با مسئولان نظام فرمودند: «ایران با ۳ کشور اروپایی دعوا ندارد بلکه با توجه به سابقه اروپایی‌ها، ما به آن‌ها اعتماد نداریم و به همین علت آن‌ها باید تضمین‌های واقعی بدهند...اگر اروپایی‌ها در پاسخ به مطالبات ما تعلل کردند حق ایران برای آغاز فعالیت‌های تعطیل‌شده هسته‌ای محفوظ است.» ایشان در شروط هفتگانه خود به دو مورد مهم اشاره کردند که امروز با گذشت بیش از یک سال از مذاکره و چانه‌زنی با اروپا و ارائه مکانیسمی موسوم به اینستکس جای بازخوانی دارد.
ایشان دو شرط از شروط هفتگانه باقی ماندن ایران در برجام را این‌گونه ذکر کردند : «اگر آمریکایی‌ها توانستند در فروش نفت ایران خلل وارد کنند اروپایی‌ها باید خرید نفت از ایران به مقدار مورد نیاز ما را تضمین کنند.» و «بانک‌های اروپایی درباره دریافت و پرداخت وجوه تجارت دولتی و خصوصی با جمهوری اسلامی باید تضمین بدهند.»
از طرفی شورای عالی امنیت ملی نیز در سالگرد خروج آمریکا از برجام در 18 اردیبهشت 98 طی بیانیه‌ای اعلام کرد: « به کشورهای باقی‌مانده در برجام شصت روز فرصت داده می‌شود تا تعهدات خود به ویژه در حوزه‌های بانکی و نفتی را عملیاتی نمایند. چنانچه در این مهلت کشورهای مزبور قادر نباشند مطالبات ایران را تأمین کنند، در مرحله بعدی جمهوری اسلامی ایران رعایت محدودیت‌های مربوط به سطح غنی‌سازی اورانیوم و اقدامات مربوط به مدرن سازی رآکتور آب سنگین اراک را نیز متوقف خواهد کرد. در هر زمان که خواسته‌های ما تأمین شوند، ما نیز به همان میزان اجرای مجدد تعهدات متوقف‌شده را از سر خواهیم گرفت اما در غیر این صورت، جمهوری اسلامی ایران مرحله به مرحله اجرای تعهدات دیگر را متوقف خواهد کرد.»
دو مطالبه اساسی که از بیانات رهبر معظم انقلاب و بیانیه شورای عالی امنیت ملی برداشت می‌شود اولاً حل مسئله فروش نفت ایران و ثانیاً تضمین تجارت دولتی و خصوصی بین بانکی براساس پرداخت وجه بین ایران و اروپا است. حال امروز با نگاهی به اقدامات اتحادیه اروپا و فاصله آن با تعهدات خود می‌توان برای برداشتن گام‌ها و اقدامات متقابل بعدی مطمئن‌تر بود.
مذاکرات با اروپا از زمان خروج آمریکا از برجام آغاز شد؛ ابتدا اروپا طی یک بیانیه چهار تصمیم را برای مقابله با تحریم‌های آمریکا اعلام کرد: 1. فعال‌سازی قانون مسدودسازی 2. اجرای فرایند رسمی برطرف سازی موانع برای بانک سرمایه‌گذاری اروپایی ( EIB ) 3. تقویت همکاری بی‌وقفه در زمینه‌های مختلف با ایران شامل بخش انرژی و شرکت‌های متوسط و کوچک 4. بررسی امکان تراکنش‌های بانکی موردی به بانک مرکزی ایران
اما در عمل هیچ‌کدام از این وعده‌های چهارگانه محقق نشد و تمامی شرکت‌های اروپایی ایران با بازگشت تحریم‌های آمریکا را یکی پس از دیگری ترک کردند، قراردادهای خود را با ایران نیمه‌کاره رها کردند و اتحادیه اروپا به اظهار تأسف اکتفا کرد. حتی در مراحل بعدی اتحادیه اروپا در عمل به تحریم‌های آمریکا خرید نفت از ایران را به صفر رساندند و بانک‌های اروپایی رسماً از ترس تحریم‌های آمریکا حتی تراکنش‌های مربوط به غذا و دارو را نیز انجام ندادند و از آن سرباز زدند.
در گام بعدی اروپا در ۳ مهر ۹۷ وعده راه‌اندازی کانال ویژه مالی موسوم به SPV را داد که تحت آن امکان تسهیل تراکنش‌های مالی نفت و تجارت دوجانبه صورت بگیرد؛ اما این کانال که قرار بود ابتدا تا بازگشت تحریم‌های نفتی در آبان ماه راه‌اندازی شود و بعداً موگرینی اعلام کرد تا پایان سال میلادی جاری و بعد ابتدای سال میلادی جدید هیچ‌گاه حتی به‌صورت نمادین راه‌اندازی نشد.
حالا بعد از گذشت بیش از یک سال از وعده‌های توخالی و معطل نگه‌داشتن ایران توسط اروپا، آن‌ها یک مکانیسمی ارائه داده‌اند که بسیار نازل‌تر و تعدیل‌شده‌تر از SPV است. وزرای خارجه آلمان، فرانسه و انگلیس در بیانیه مشترک اعلام سازوکار موسوم به اینستکس یا همان سازوکار حمایت از تبادلات تجاری (INSTEX=INstrument for Supporting Trade EXchanges) به‌صراحت گفتند که این ابزار برای «حمایت از تجارت مشروع با ایران که ابتدا بر روی بخش‌های حیاتی برای مردم ایران مانند دارویی، تجهیزات پزشکی و مواد غذایی تمرکز دارد» راه‌اندازی شده است.
اینستکس در حقیقت یک دفتر حسابداری بر مبنای عدم رابطه بانکی میان ایران و اروپا است که آنچه ما به آن‌ها می‌دهیم و آنچه آن‌ها به ما می‌دهند در این دفتر ثبت می‌شود و این کالاها به‌صورت پایاپای مبادله می‌شوند، به شکلی که عموماً تحت عنوان نفت در برابر کالا مطرح می‌شود و هیچ پولی جابجا نمی‌شود. اینستکس صرفاً یک ابزار تجاری و نه مالی است و تنها اطلاعات و داده‌های تبادلات تجاری را ثبت می‌نماید. علاوه بر این، سازوکار اینستکس دو سیستم مالی ایران و اتحادیه اروپا را به‌طور کامل از یکدیگر منفک و جدا می‌کند.
لذا اینستکس اولین خواسته جمهوری اسلامی مبنی بر تضمین فروش نفت ایران را نمی‌تواند اجرایی کند و صرفاً جایی برای ثبت تهاتر کالاها است. این امر زمانی معنادارتر می‌شود که بدانیم اروپا در چارچوب تحریم‌های آمریکا خرید نفت خود از ایران را ماه‌هاست به صفر رسانده است.
از طرفی اینستکس برمبنای عدم رابطه بانکی است و هیچ پولی در آن قرار نیست جابجا شود و صرفاً ابزار پشتیبان تجاری است و نه مالی. یعنی دومین خواسته جمهوری اسلامی یعنی امکان مراودات بین‌بانکی نیز محقق نخواهد شد.
حتی فراتر از این موارد اروپا این سازوکار تحقیرآمیز را محدود به موارد غیر تحریمی آن‌هم منحصراً غذا و دارو کرده است. یعنی چیزی بدتر از ماجرای نفت در برابر غذای عراق جنگ‌زده!
و البته همین را هم در بیانیه صریح خود مشروط به تصویب و تکمیل برنامه اقدام FATF توسط ایران کرده است که خود نشان از آن دارد که اروپا دقیقاً در چارچوب سیاست تحریمی آمریکا حرکت می‌کند و با حفظ ایران در برجام سعی در امتیاز گیری در بقیه حوزه‌ها و برجام های بانکی، موشکی و منطقه‌ای است.
نهایتاً با توجه به بدعهدی‌های مکرر اروپا و انفعال بیش از حد دستگاه دیپلماسی و پوچ بودن وعده اینستکس و همچنین عدم تحقق مطالبات رهبر معظم انقلاب و شورای عالی امنیت ملی، ضروری به نظر می‌رسد که دولت گام‌های بعدی خود را محکم بردارد و خروج از برجام یا خروج از NPT را در دستور کار فوری خود قرار دهد و هرچه زودتر به این بازی یک‌طرفه خاتمه دهد. ضمناً در صورت تساهل و عدم واکنش عملی دولت جمهوری اسلامی در این گام، پیام ضعف به جهان صادر خواهد شد و اعتبار تهدیدات ایران زیر سؤال خواهد رفت آن‌هم در برهه‌ای که به برکت پشتوانه نیروهای نظامی‌مان و سرنگون کردن پهپاد فوق پیشرفته آمریکایی در اوج اقتدار و صلابت به سر می‌بریم.
