جایگاه «مسجد» کجاست؟

اگر ما مؤلفه‌هایی همچون سیاست و نظام حکومتی، اقتصاد و ساختار اقتصادی یک جامعه، در کنار آداب و رسوم و سبک زندگی آن‌ها و همچنین علوم گوناگون و مسائلی از این قبیل را که نیازهای یک جامعه را شکل می‌دهد مؤلفه‌های تمدنی بدانیم، پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) در همان آغاز تأسیس دولت در مدینه با بنای مسجد این امور را در مسجد عینیت بخشید، یعنی پایگاه حکومت رسول خدا (ص) در مسجد بود، نمایندگان کشورها و قبایل را در مسجد به حضور می‌پذیرفت، اگر می‌خواست نامه‌ای برای سران ممالک یا کشورها و قبایل بنویسد از مسجد این عمل صورت می‌گرفت، اگر غنایمی به دست سپاه اسلام می‌آمد یا زکات جمع‌آوری می‌شد، توزیع و تقسیم همه این‌ها در مسجد صورت می‌گرفت و آموزش مسائل دینی و مباحث علمی نیز در مسجد انجام می‌شد؛ حتی بسیج نظامی برای حرکت به جبهه‌ها نیز در مسجد اتفاق می‌افتاد و تمام امور اداره جامعه در کنار کارکرد اصلی مسجد که از نام آن نیز برمی‌آید عبادت خدا و نماز خواندن است، همه با هم جمع شده بود. مسجد در عصر رسالت چنین کارکرد مفصلی داشت. ما می‌دانیم اسلام، تمدنی جدید و کاملاً متفاوت با تمدن‌های شناخته‌شده تا عصر ظهور اسلام ایجاد کرد و این پایه‌ها و ساختار در مسجد پیامبر (ص) معنا پیدا کرد. بعد از رحلت آن وجود مقدس ما می‌بینیم که خلفا کم‌کم از کارکردهای مسجد حرف می‌زنند؛ مثلاً در عهد رسول خدا (ص) حتی قضاوت نیز در مسجد انجام می‌شد، ولی می‌بینیم در زمان خلیفه دوم کم‌کم اردوگاه‌های نظامی تشکیل می‌شود و بسیج نظامی از مسجد جدا می‌شود. با بنای دارالعماره‌ها در شهرهای تازه‌تأسیس، کارکرد سیاسی مسجد از آن گرفته می‌شود. همچنین محلی برای قضاوت ایجاد می‌شود و مسجد را عمدتاً به سمت بعد عبادی و آموزشی می‌برند، جایی که یعنی قرآن تعلیم داده شود و احکام گفته شود. اما با خلافت رسیدن امیرالمؤمنین(ع) آن حضرت تلاش کرد کارکردهای مسجد در زمان رسول خدا را برگرداند، به‌خصوص وقتی که آن وجود مقدس مرکز حکومت را از مدینه به کوفه منتقل کرد با اینکه کوفه دارالعماره بزرگی داشت، اما امیرالمؤمنین؟ع؟ مانند زمان پیامبر تمام امور را در مسجد قرار داد. بعد از شهادت امیرالمؤمنین(ع) و صلح امام‌حسن(ع) می‌بینیم معاویه و امویان که حاکم می‌شوند باز کارکردهای مسجد را بسیار محدود می‌کنند. این مسیر ادامه می‌یابد. مساجد در طول زمان تا انقلاب اسلامی به‌خصوص مساجد جامع از نظر علمی و آموزشی دارای کارکرد بودند، علمای بزرگ در مساجد جامع شهرها حلقه‌های درس خود را تشکیل می‌دادند، اما کارکردهای دیگر مسجد از آن گرفته شده بود.

در جریان انقلاب اسلامی ما مشاهده کردیم مسجد محل فعالیت‌های گسترده سیاسی، بصیرت دادن به مردم، به صحنه آوردن آن‌ها و پایگاه اساسی و اصلی انقلاب شد. رژیم طاغوت مساجد دارای چنین کارکردهایی را تعطیل می‌کرد، اما نتوانست حریف شود. تا مدتی بعد از انقلاب هم دیدیم که مسجد کارکردهای متنوعی پیدا کرد؛ پایگاه بسیج شد و نیروهای رزمنده برای اعزام به جبهه در مسجد سازمان می‌گرفتند و تأمین‌کننده اساسی نیروهای رزمنده ما مساجد بودند؛ حتی تا مدتی به سبب تحریم‌هایی که وجود داشت و کمبود ارزاق یک بسیج اقتصادی درست شده بود که پایگاه این بسیج‌های اقتصادی باز مساجد بود. در کنار این‌ها امور فرهنگی و کارهای متعدد ارزشی در مساجد اجرا می‌شد که واقعاً مسجد را با کارکرد آن در دوره قبل از انقلاب متفاوت کرد. اگرچه هنوز هم کم و بیش چنین کارکردهایی را در مساجد داریم، اما با آن جایگاه رفیعی که باید داشته باشد و از بعد صرف عبادی خارج شود و از پایگاه ساده بسیج و برخی فعالیت‌های فرهنگی بیرون بیاید و کارکردهای گسترده‌تر و موثرتری داشته باشد، هنوز فاصله داریم. امیدوارم این اصلاحات صورت بگیرد و مساجد بتوانند کارکردی بسیار قوی و تأثیرگذار در همه عرصه‌های زندگی و اداره جامعه داشته باشند.

خبرگزاری مهر