کارزار مجازی برای مشارکت سیاسی
یکی از گونه‌های مشارکت مردم در امر حکمرانی که به تازگی در جهان سیاست بروز و ظهور یافته، E-petiton ها و یا همان مطالبهگری الکترونیک است که نقش تازه‌ای را در ارتباط بین مردم و حاکمیت بازی میکند.
حدود یک ماه پیش یکی از بزرگترین اعتراضات مجازی نسبت به طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی شکل گرفت و در این بین بیش از یک میلیون امضاء برای مخالفت با هرگونه طرح محدود‌کننده‌ی فضای مجازی در سایتی به نام "کارزار" جمع‌آوری شد که بدون شک بیشترین تعداد امضاء برای یک مطالبه مدنی تا به امروز است. سوالی که پیش می‌آید این است که این یک میلیون امضاء نشان‌دهنده چیست و در روند تصمیم‌گیری‌های حاکمیت چه تاثیری دارد، آیا این نوع مطالبات شیوه حکمرانی را در حوزه‌های مختلف تغییر می‌دهد؟
کارزاری برای مشارکت
در نظام‌های سیاسی که بر مبنای رای شهروندان بنا میشوند اساسا مشارکت شهروندان فقط در انتخاباتهای پارلمان و ریاست جمهوری نیست بلکه در طول دورههای مختلف و به صورت روزمره مواجهه‌ی شهروندان با دستگاه حاکمیت ممکن است مناقشاتی را ایجاد کند و تعدادی از شهروندان مطالبهی به خصوصی داشته باشند و بخواهند صدای خود را به گوش تصمیم‌گیران برسانند.
در دوران جدید سیاست‌ورزی، مطالبات مدنی شیوهی جدیدتری پیدا کرده و تکنولوژی نیز به کمک شهروندان و حاکمیت آمده و مقوله جدیدی به نام E-petiton یا همان مطالبهگری در بستر فضای مجازی شکل گرفته که چیزی شبیه به طومار نویسی‌های قدیمی است اما در بستر اینترنت و به صورت همگانی‌تر.
مطالبات مدنی زیادی در سالیان اخیر بوده که از این طریق پیگیری شده و در فضای مجازی و سایت‌های خبری بازتابهای بسیاری داشته و بعضا نیز موفقیت‌هایی را به همراه داشته است.
در واقع E-petiton دریچه‌ی جدیدی برای مشارکت شهروندان در تصمیمات و سیاست‌های دولت است که در سال‌های اخیر پیشرفت‌های بسیاری در جهان داشته و تحولاتی را در مشارکت سیاسی-اجتماعی به وجود آورده است؛ معروفترین E-petiton که در سطح جهان مورد استفاده قرار میگیرد سایت change.org است و در ایران نیز پلتفرمهای داخلی مانند "فارس من"، "کارزار"، "مردم نما" و... کار جمع آوری امضاء و پیگیری مطالبه را انجام می‌دهند.
مشارکت در انتخابات؛ پسینی یا پیشینی؟
هر وقت که از مشارکت مردمی صحبت میکنیم ذهنها ناخودآگاه به سمت انتخابات و فرایندهای آن میرود اما آیا مشارکت مردم فقط در انتخاب رئیس جمهور، نماینده مجلس و اعضای شورای شهر است یا مشارکت فرایندی است در روزمره وجود دارد؟
حامد بیدی، فعال اجتماعی و موسس سایت کارزار درباره رابطه مشارکت مردمی و انتخابات به این مسئله اشاره کرد و گفت:«مشارکتی که در انتخابات‌ها به صورت رسمی اتفاق می‌افتد در اصل میوه مشارکت‌های قبلی است که به وجود آمده؛ هر چهار سال انتخابات ریاست‌جمهوری یا مجلس برگزار میشود که یک فرایند چهار ساله است؛ اگر مشارکت و فعالیت مدنی در فاصله‌ی بین انتخابات‌ها به بلوغ برسد، ما در نهایت میوه آن را در انتخابات می‌چینیم.»
او در ادامه درباره اینکه ممکن است سرنوشت انتخابات در یکی دو هفته مشخص شود و در این شرایط پدیده پوپولیسم یا همان عوام فریبی تجلی پیدا کند اظهار داشت:«اگر جامعه از قبل در قالب این فعالیت‌ها و کنشگری‌های مدنی وارد عمل شده باشد وقتی به نقطه انتخابات برسد خیلی شرایط پیچیده نمیشود و برای او مشخص است که اگر فردی فلان ادعا را میکند، می‌خواهد ما را فریب دهد و ما در چند فعالیت مدنی فهمیدیم که این راهکار درست نیست.»
به طور کلی مشارکت فرایندی مبنی بر مطالبهی شهروندان از حاکمیت است و از این طریق مردم در حکمرانی نقش ویژهای پیدا میکنند؛ اما آنچه مهم است به کار بردن روش‌های "کنشگری جمعیِ خشونت پرهیز" است که E-petiton ها مهمترین آن‌ها محسوب میشوند و مشارکت فعال شهروندان را تقویت میکنند و در نهایت تجلی این مشارکت در انتخابات خواهد بود.
معیاری برای سنجش افکار عمومی
یکی از فواید E-petitonها نمایش دادن جو موجود در افکار عمومی است؛ اینکه یک مطالبهای صدرنشین شود و تعداد امضای زیادی را به دست بیاورد نشان از این دارد که جامعه روی این مسئله حساسیت دارد و برای افکار عمومی دارای اهمیت است. از این جهت بررسی این مطالبات و تعداد امضای آن برای پژوهشگران، تحلیلگران، اصحاب رسانه و مسئولین میتواند مفید باشد.
موسس سایت "کارزار" درباره این ویژگی پلتفرمهای مجازی بیان کرد:«پلتفرم کارزار کاملا تابع جو عمومی و یک دماسنج خوبی برای افکار عمومی است و این یک فرصت برای مسئولین و اصحاب رسانه است، بسیاری از وقتها مردم یک دغدغهای دارند و درباره یک مسئلهای در شبکههای اجتماعی حرف می‌زنند که در رسانه‌های رسمی نیست و این میتواند یک دماسنج خوبی باشد که نشان دهد که جو جامعه چه دغدغههایی دارد.»
سلب یا ایجاب؛ چه گونه‌هایی از مطالبه را می‌بینیم؟!
به طور کلی مطالباتی که در E-petiton ها مطرح میشود، دارای سه گونه است؛ گونه‌ی اول مطالبات سلبی است و در واقع نوعی به شمار می‌آید که در مخالفت با یک تصمیم، روند یا یک طرح صورت میگیرد و این نوع مطالبات با کلید واژه "نه به..." مطرح میشود و رایج‌ترین نوع مطالبات مدنی به شمار میرود؛ مثل مطالبهی نه به طرح صیانت از حقوق کاربران یا نه به سربازی اجباری و...
نوع دوم مطالباتی است که به صورت ایجابی مطرح میشود و در واقع نقش حمایتی از یک مسئله را دارد که البته از نوع اعتراضی موارد کمتری را به خود اختصاص می‌دهد؛ مانند درخواست تصویب قوانینی برای مقابله با سگ گردانی یا حمایت از یک فردی برای رسیدن به مسئولیت و...
نوع سوم مطالبات هم نوعی است که مخاطب آن مسئولین و دولت نیستند بلکه مرام‌نامه یا پیمان‌هایی است که بین مردم بسته میشود؛ این نوع مطالبه بیشتر در مسائل اجتماعی و فرهنگی کاربرد دارد مثل کمک به نیازمندان در دوران کرونا یا تحریم خرید کالایی به دلیل گرانی و...
از این سه گونه مطالبه، نوع اول بیشتر استفاده میشود؛ به این دلیل که معمولا صدای اعتراض بلندتر است و سازوکار و شرایط کشور باعث شده که اکثر مطالبات نوع سلبی را شامل شود اما پلتفرمها معمولا علاقه دارند که نوع ایجابی بیشتر شود؛ در این باره حامد بیدی گفت:«ما این دو نوع را خیلی کمتر داشتیم و ما پلتفرم هستیم و نمیتوانیم افکار عمومی را هدایت کنیم؛ بر همین اساس نوع سلبی و اعتراضی مطالبات بیشتر دیده میشود. ما در کارزار سعی داریم که با مراجعه به کنشگران با تجربه و سمنها، مطالبات مدنی را از سمت سلبی به ایجابی ببریم و خود این افراد مطالبات را بنویسند. گاهی پاسخ مسئولین به مطالبه «نه به ...» خیلی خطرناک است و میپرسند که اگر «نه به ...»، پس چی؟!»
مطالبات مدنیِ مجازی چگونه میتواند جلوی اعتراضات خیابانی را بگیرد؟
در مواردی که اعتراضات، مطالبهگری و فعالیتهای مدنی مطرح میشود یکی از مسائل و پرسشهای مهم قطعا درباره تبعات امنیتی آن است. کاری که در این پلتفرمها انجام میگیرد، نوعی تجمیع مسئله مورد اعتراض و معترضین است، در نگاه اول شاید این مورد و نفس اعتراض حاکمیت را تحت فشار قرار دهد اما با نگاهی دیگر رسمیت بخشیدن به اعتراضات مخصوصا اعتراضات مجازی در بلندمدت برای حاکمیت ثبات و امنیت ایجاد میکند. در واقع بها دادن به مشارکت مردمی در تصمیمات حاکمیت، ظرف مشارکت را بزرگتر میکند. طبیعتا وقتی جلوی مطالبات مدنی خشونت پرهیز مانندE-petitonها گرفته شود این افراد معترض مجبور میشوند اعتراض خود را صرفا در کف خیابان با روشهایی توام با خشونت پیگیری کنند.
محمد فاضلی، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در یادداشتی درباره بحث اعتراضات و تبعات امنیتی آن نوشت:«بیماری عفونی که سراغ آدمیزاد بیاید، گلبول‌های سفید به عنوان بخشی از نظام ایمنی بدن به عاملان بیماری واکنش نشان می‌دهند. بدن تب میکند و نشانه‌های دیگر بروز می‌دهد تا فرد را نسبت به خطر آگاه کند. بدنی که گلبول سفید و اعصاب درد نداشته باشد، زود از پا در می‌آید. حق اعتراض، اختیار و توان انجام دادن و عملی کردن اعتراض به شیوه مؤثر هم برای جامعه درست عین گلبول سفید و اعصاب درد می‌ماند. حق اعتراض و عملی شدن آن است که نشان می‌دهد آنچه در حال بروز است، خوشایند جامعه نیست و بیماری وارد جامعه شده، نارضایتی و آسیب خلق میکند.»
در سطح جهان چه E-petitonهایی وجود دارد؟
نمونههای متنوعی از E-petiton در کشورهای مختلف جهان به وجود آمده اما بر خلاف تصور پلتفرمهای مستقل از پلتفرمهای رسمی و دولتی موفقیت بیشتری از حیث کمی و کیفی داشته است. سایت change.org شناخته‌شده‌ترین پلتفرم در این حوزه در جهان است و مطالبات آن از هر نوعی از سراسر جهان ثبت میشود. سایت change.org از این لحاظ پلتفرم مستقلی محسوب میشود.
نوعی از E-petiton در کشور انگلستان توسط پارلمان این کشور شکل گرفته که در این پلتفرم هر مطالبهای به ده هزار امضاء برسد دولت موظف به پاسخگویی است و هر مطالبهای به صدهزار امضاء برسد پارلمان آن را بررسی میکند اما در این پلتفرم تعداد مطالبات فعال و تعداد امضاها با سایت change.org غیرقابل مقایسه است و تنها چند مطالبه فعال در این سایت وجود دارد.
در استرالیا و نیوزلند نمونه اولیهای از E-petiton طراحی شده است. در آمریکا نیز سایت وابسته به دولت آمریکا که کار جمع آوری امضاء را انجام میداد، در سال 2018 به دستور دونالد ترامپ منحل شد!
به طور کلی ظرفیت مطالبهگری الکترونیک یکی از بسترهای نوین مشارکت مردمی به شمار می‌آید و در کشورهای مختلف نیز به کار بسته میشود تا مطالبات مردمی را پیش از به خشونت کشیده شدن، حل و فصل کند؛ در ایران نیز چند سالی است که سامانه‌های مختلفی برای جمع‌آوری مطالباتِ کاربران راه‌اندازی شده و اکنون زمان مناسبی برای ارزیابی، به رسمیت شناخته شدن آن در لایه‌ی حاکمیتی و تاثیرگذاری بیشتر است.
