اردن و رابطه‌ی آن با تاریخ فلسطین

۱۴۰۲/۰۸/۱۶ ۱۱:۴۴:۰۷ کدخبر: 2378556

کشورهای عربی همسایه‌ی فلسطین نقش مهمی در مناقشه‌ی این کشور با اسرائیل داشته‌اند. یکی از این کشورها اردن است که به دلیل همسایگی با فلسطین، بررسی رابطه‌ی آن با اسرائیل اهمیت بالایی دارد.

نسیم‌آنلاین؛ علیرضا عزیزگل: پادشاه اردن، عبدالله ثانی در سال ۲۰۰۴م طی سخنانی در گفت‌وگو با روزنامه‌ی آمریکایی واشینگتن‌پست از شکل‌گیری هلال شیعی به عنوان یک تهدید نام برد. این اصطلاح برای اولین بار در عرصه سیاسی جهان به صورت یک موضع سیاسی طرح می‌شد. هلال شیعی بدین معناست که ایران، عراق، سوریه و لبنان به مانند یک هلال یک محور مذهبی و سیاسی را شکل داده‌اند. اما پادشاه اردن دقیقا نگران چه بود؟ در این نوشتار با مروری تاریخی بر شکل‌گیری کشور اردن هاشمی و سیاست‌های راهبردی آن در منطقه‌ی مهم عربی و در جوار فلسطین اشغالی به نقش سیاست‌های این کشور در ماجرای فلسطین می‌پردازیم تا به این پرسش پاسخ دهیم که آیا طوفان الاقصی می‌تواند اوضاع را در حاکمیت کشورهای عرب به نفع مردم مسلمان تغییر دهد؟

نگاهی تاریخی به امارت شرق اردن

در پی جنگ جهانی اول ( ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸م) و شکست امپراتوری بزرگ عثمانی دورانی جدید دشوار و سختی در جهان اسلام پدید آمد زیرا بزرگترین حاکمیت اسلامی دچار ریزش و شکست شد و مرزهای آن در اختیار کشورهای غربی افتاد. در این ایام این کشورها با نگرش سیاسی استعماری قراردادی با نام «سایکس پیکورا» ترتیب دادند. این قرارداد که به صورت مخفیانه در میانه‌ی جنگ به امضا رسید مرزهای کشورهای مختلف امپراتوری عثمانی توسط فاتحان تعیین شد.

از سوی دیگر با تحریک نیروهای انگلیسی در جهان عرب رهبری قیام بزرگ اعراب علیه امپراتوری عثمانی در میانه‌ی جنگ جهانی دوم را «شریف مکه» بر عهده گرفت تا در ازای این اقدام پس از جنگ، حاکم مناطق عربی سرزمین عثمانی شود. او در این ماجرا شام و اردن را در اختیار خود گرفت اما با ورود نیروهای نظامی فرانسوی و انگلیسی سوریه از وی گرفته شد و انگلستان تنها یک سرزمین کوچک در شرق رود اردن و حد فاصل شبه جزیره عربی و شام را به او واگذار کرد. امیر عبدالله بن حسین فرزند شریف مکه در سال ۱۹۲۱م امیری این سرزمین را بر عهده گرفت. نام این سرزمین را نیز امارت شرق اردن نهادند.

پس از جنگ جهانی دوم در سال ۱۹۴۶م قیمومیت انگلستان در این سرزمین لغو شد و اردن به صورت کامل به خاندان هاشمی واگذار شد. این هم‌پیمانی با قدرت استعماری بریتانیا یا انگلستان هم‌زمان با برنامه‌ی دیگر استعمار یعنی تاسیس رژیم صهیونیستی در سرزمین‌های آباد فلسطین بود. با نگاهی به نقشه‌های جغرافیایی درمی‌یابیم که اردن دروازه‌ی شرقی فلسطین است و سه کشور سوریه، عراق و عربستان در شرق اردن و فلسطین در شرق اردن قرار دارند. گویا حاکمیت پادشاهی شریف مکه در این نقطه و این سرزمین یک منطقه‌ی حائل و امن برای فلسطین آینده طراحی شده است.

تاسیس رژیم صهیونیستی در فلسطین

در سال ۱۹۱۷م برای اولین بار بالفور، وزیر خارجه انگلیس طی یک اعلامیه‌ی سیاسی تشکیل کشوری در سرزمین‌های فلسطین را برای یهود وعده داد. پس از آن در این مناطق که در اختیار نیروهای فاتح در جنگ اول جهانی بود مهاجرت یهودیان به صورت هوشمند و برنامه‌ریزی شده آغاز شد. در نهایت با تاسیس رسمی رژیم صهیونیستی در سال ۱۹۴۸م و واگذاری قیمومیت آن توسط انگلیسی‌ها به یهودیان صهیونیست و ثبت این سرزمین در سازمان ملل فصل جدیدی در تاریخ سرزمین‌های عربی و اسلامی منطقه آغاز شد. موضوع مهم دیگر مهاجرت بیش از یک میلیون نفر از مردم بی‌پناه فلسطین به اردوگاه‌های پناهندگان در اردن بود مساله‌ای که هنوز در اردن وجود دارد.

درگیری‌های نظامی برای نابودی رژیم صهیونیستی

در سال ۱۹۴۸م اولین درگیری نظامی میان کشورهای عربی و رژیم صهیونیستی آغاز شد. در سال ۱۹۶۷م نیز دومین درگیری با نام جنگ شش روزه انجام شد در این نبرد با شکست این کشورها و اشغال بخش‌های مهمی از سه کشور مصر، سوریه و اردن توسط رژیم صهیونیستی به پایان رسید. در این جنگ کرانه‌ی باختری رود اردن، ارتفاعات جولان در سوریه و صحرای سینا به اشغال رژیم صهیونیستی درآمد. پس از آن با وقوع جنگ اکتبر ۱۹۷۳م وضعیت کشورهای عربی تا حدود بهبود یافت و پس از این نبردهای ملی و ناسیونالیستی عرب جریان‌های پان‌عربیستی رو به ضعف و سستی رفتند. با طلوع انقلاب اسلامی در منطقه در سال ۱۹۷۹م / ۱۳۵۷ش مقاومت اسلامی درست یک سال پس از کمپ‌دیوید در لبنان فعالیت خود را با رویکرد و نگاهی اسلامی آِغاز کرد. ثمره این مجاهدت‌ها را می‌توان اخراج رژیم صهیونیستی از لبنان و پیروزی در جنگ ۳۳ روزه دانست. از سوی دیگر جمهوری اسلامی با حمایت از مبارزات مردمی و نظامی علیه رژیم صهیونیستی روح جدیدی در جریان مقاومت در فلسطین دمید.

دوران صلح یک‌جانبه‌ی دولتهای عربی با رژیم صهیونیستی

از سال ۱۹۷۳م پس از جنگ اکتبر برنامه‌های مختلف به منظور توافق‌ سیاسی با رژیم صهیونیستی در دستور کار آمریکا قرار گرفت. «کمپ دیوید»، «اسلو» و «وادی عربه» سه قرارداد معروفی هستند که میان کشورهای عربی درگیر نزاع با رژیم صهیونیستی به امضا رسید. کمپ دیوید نام اقامت‌گاهی در آمریکاست که در آن رئیس‌جمهور مصر انورسادات با نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی توافقی را به امضا رساند تا از طریق آن در ازای به رسمیت شناختن رژیم صهیونستی و برقراری روابط با آن بخش‌های از سرزمین‌های مصر در صحرای سینا که در جنگ به اشغال رژیم صهیونیستی درآمد به مصر بازگردانده شود. این پیمان در سال ۱۹۷۸م به امضا رسید و اولین توافق رسمی و آشکار میان رژیم صهیونیستی با یک کشور عربی بود. در پی این توافق جایزه صلح نوبل به مناخیم بگین و انورسادات داده شد.

توافق اسلو در سپتامبر ۱۹۹۳م میان سازمان آزادی‌بخش فلسطین به ریاست یاسر عرفات و اسحاق رابین با مدیریت آمریکایی‌ها به امضا رسید. در این توافق قرار بود با به رسمیت شناختن اسرائیل توسط سازمان آزادی‌بخش فلسطین دولتی به نمایندگی یاسر عرفات تشکیل شود و اسرائیل تعهد داد تا شهرک‌نشینی سرطانی خود را در فلسطین و به صورت خاص کرانه‌ی باختری رود اردن متوقف سازد. امری که در واقعیت محقق نشد و ناکامی را در کارنامه یاسر عرفات به نمایش گذاشت. پس از این توافق یاسر عرفات به صورت مشترک با اسحاق رابین و شیمون پرز جایزه صلح نوبل را گرفتند.

وادی عربه نام سرزمینی در جنوب غربی اردن و هم مرز با فلسطین اشغالی است. توافق صلح میان پادشاهی اردن هاشمی و رژیم صهیونیستی این کشور در تاریخ ۲۵ جولای ۱۹۹۴م به امضا رسید. در این توافقنامه در ازای به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی و تامین امنیت مرزهای اردن با فلسطین اشغالی همکاری‌هایی را در زمینه‌ی توسعه‌ی همکاری در بخش کشاورزی، اقتصادی و بهداشتی داشته باشند.

نگاهی به وضعیت انجام تعهدات رژیم صهیونیستی عهدستیزی و فرار از مسئولیت این رژیم ثابت می‌گردد. گویا این تعهدات تنها به منظور مدیریت و مهار کشور ثانی از سوی این رژیم صورت گرفته است. شکل‌گیری شهرک‌های استعماری گسترده پس از توافق اسلو و دست یافتن به بخش شرقی قدس و تعرض به مسجدالاقصی تنها بخشهایی از نقض عهد رژیم صهیونیستی است.

دوران جدید: پیشرفت غربی با محوریت اسرائیل

با نگاهی به بندهای پایانی توافق‌تامه‌ی وادی عربه به روشنی برنامه‌ریزی برای نقش‌‌آفرینی و حضور بیش از پیش رژیم صهیونیستی در منطقه عربی را می‌توان دریافت. بر این اساس رژیم صهیونیستی به عنوان همکاری و رابط میان آمریکا و غرب خود را تنها راه پیشرفت کشورهای عربی مطرح می‌نماید. برنامه‌ریزان و راهبران این رژیم در آمریکا و غرب با درک بزرگترین ضعف ساختاری کشورهای عربی که ریشه در استعمار غربی نیز دارد یعنی برنامه‌ی توسعه و پیشرفت برای آینده با نقشی میانجی‌گرانه در نقش کشوری خیرخواه و دوست ظاهر می‌شود. در اردن این رژیم با کمک به تهیه‌ی گاز و تامین آب‌شیرین از دریای مدیترانه نقش یک کشور دوست را بازی می‌کند. به عنوان آخرین نمونه به این خبر توجه نمایید. پادشاهی اردن هاشمی خرید ۵۰ میلیون متر مکعب آب به صورت سالیانه از اسرائیل را امضا نمود. وزیر خارجه اردن ایمن الصفدی در دیدار با یائیرلاپید نخست‌وزیر وقت اسرائیل در جولای ۲۰۲۱م این توافق را امضا کردند. این توافق‌نامه به منظور تکمیل پروتوکل اضافه‌سازی در توافق وادی عربه به امضا رسید که از سال ۲۰۱۰م اجرایی شده بود. اردن یکی از خشک‌ترین کشورهای جهان است. ۶۰ درصد آب خود را از منابع زیرزمینی و ۲۸ درصد از منابع جاری می‌گیرد.

از سوی دیگر نگرانی از ارتباط با لبنان نیز در مواضع این کشور دیده می‌شود به عنوان نمونه یک‌شنیه ۱۵ جولای ۲۰۱۵م دکتر جهاد المحیسن تاریخ‌دان، روزنامه ‌نگار اردنی و مشاور وزیر پیشرفت اردن به محض بازگشت به اردن در فرودگاه دستگیر شد او به جرم ارتباط با حزب الله لبنان و ایران دستگیر و زندانی شد. غازی مرایات نیز که یک‌شنبه همین هفته به اتهام ارتباط با سپاه قدس ایران و برنامه‌ریزی جهت انفجار در اردن دستگیر شده بود آزاد شد. این رویدادها را می‌توان تنها نشانه‌هایی از نبرد پنهان فکری، امنیتی و سیاسی در اردن دانست.

آینده چه روندی خواهد داشت؟

با وقوع طوفان‌الاقصی بار دیگر مساله‌ی فلسطین در صدر مسائل منطقه قرار گرفت. عملیات شجاعانه‌ای که تمام محاسبات استعماری غرب را با مشکلات عدیده‌ای روبرو کرد. بدین ترتیب کشورهای عربی نزدیک به غرب مانند اردن از سویی از اقدامات حماس ابراز گلایه و انتقاد می‌نمایند و از سویی بر راه حل بی‌نتیجه‌ی سابق یعنی تشکیل دو دولت به عنوان راه حل پافشاری می‌کنند. این موضع را می‌توان موضعی عجیب و بی‌انتها دانست. ریشه‌ی این مواضع عجیب، غیرعاقلانه و تکراری را باید در جای دیگری جست. از سویی نیاز راهبردی این کشورها در تامین امنیت، پیشرفت و رفاه مردم به شیوه‌ای غربی، غیر بومی و شبه‌استعماری از طریق همکاری با غرب رفع می‌شود و از سوی دیگر افکار عمومی جهان عرب و مواضع جبهه‌ی مقاومت با تعابیری هم‌چون هلال شیعی به تعبیر پادشاه اردن موجب نگرانی حاکمیت آنان می‌شود. باید دید در لحظه‌های سرنوشت‌ساز تاریخی آیا حاکمان به ظاهر مسلمان و عرب به مردم مسلمان می‌پیوندند یا این که با ظاهرسازی در همان مسیر نظم استعماری پیشین حرکت خواهند کرد.

پیوست

وضعیت جغرافیای سیاسی اردن

اردن با مساحتی حدود ۹۰ هزار کیلومتر مربع جمعیتی حدود یازده میلیون نفر دارد. بیش از ۸۰ درصد از مساحت این سرزمین را سرزمین‌های خشک و کویری فراگرفته است و تنها در منطقه‌ی غربی ارتفاعاتی قرار دارد. این کشور حد فاصل جنوب شام و شمال شبه جزیره عربی واقع شده است. نام این کشور به دلیل قرارگیری در شرق رود اردن چنین نهاده شده است. دریاچه‌ی میت در پایین‌دست رود اردن ۴۰۸ متر پایین‌تر از سطح دریای آزاد واقع شده است. معادن فسفات، پتاس و سیمان مهم‌ترین صادرات اردن است. اردن نفت و منابع گازی قابل توجهی ندارد و تا سال ۲۰۰۳م پیش از حمله آمریکا به عراق نفت خود را از عراق وارد می‌کرد. مردم این کشور نیز از قبایل عربی شمال شبه‌جزیره هستند.