چه کسی نام خلیج فارس را جعل کرد؟

نسیم آنلاین؛ هانیه کمری: همین بیست سال پیش بود که در کتاب‌های درسی کشورهای عربی، دانش‌آموزان نام «خلیج فارس» را بر پهنه‌ی آبی بین ایران و شبه‌جزیره‌ی عربستان می‌دیدند. اما از اواخر دهه‌ی 80 میلادی سیری از اتفاقات باعث شد تا این نام را اول به «خلیج» و سپس به عنوان جعلی «خلیج عربی» تغییر دهند. آن زمان خیابانی به نام خلیج فارس نیز در قاهره وجود داشت که کم کم به سرنوشت کتاب‌های درسی دچار شد.

عنوان جعلی خلیج فارس از کجا آمد؟

26 جولای 1956 (مصادف با مرداد 1337) جمال عبدالناصر، رئیس جمهور مصر، در جشن ملی کردن کانال سوئز جمله‌ی مهمی گفت. او در میان سخنرانی‌اش تاکید کرد که از قوم عرب حمایت می‌کند و گستره‌ی کشورهای عربی را بین اقیانوس اطلس و خلیج فارس ذکر کرد. او در بین هوادارانش فریاد می‌زد: «من المحیط الاطلسی الی الخلیج الفارسی!»

ناصر پس از آن هم بارها و بارها از عبارت خلیج فارس استفاده کرد. عبارتی که هزاران سال پیش از آن نیز قدمت داشت.

اما رفته رفته کینه‌ای در دل ناصر جای گرفت که باعث شد واژ‌ه‌ی فارس را از نام خلیج پاک کند. عبارتی جعلی که پس از او بر زبان عبدالکریم قاسم رئیس جمهور عراق هم جاری شد و میراثی که برای صدام به جاماند. سال 1339 محمدرضا پهلوی در یک کنفرانس مطبوعاتی می‌گوید: «ما اسراییل را به عنوان یک واقعیت به رسمیت شناختیم.» مصر که آن زمان جبهه‌ی اصلی مبارزه با اسراییل بود شدیدا برآشفت. جمال عبدالناصر پاسخ پهلوی را با قطع روابط دیپلماتیک، بستن سفارت و اخراج سفیر ایران از مصر می‌دهد.

حسنین هیکل روزنامه‌نگار معروف مصری در کتاب سنوات الغلیان می‌نویسد: خطر این است که شاه ایران اعتراف کرده که اسرائیل را به رسمیت می‌شناسد. این اقدام شاه به جهانیان می‌گوید که او بازیچه‌ی سازمان اطلاعات آمریکاست. او با کودتا علیه مصدق روی کار آمده و عاقبتش نیز مانند بقیه‌ی مزدوران خواهد بود.

وزارت امور خارجه ایران هم با تندی پاسخ می‌دهد که: ناصر فرعون مصر است و حکومتش هم غیر قانونیست!

این درگیری سیاسی روابط دو کشور را تیره و تار کرد. ناصر که بارها و بارها نام خلیج فارس را گفته بود از این به بعد عباراتی به کار می‌برد که مشخصات جغرافیایی ندارند. عباراتی چون «من المحیط الی الخلیج». این جمله در اواخر کار ناصر تندتر می‌شود او بالاخره از عنوان جعلی خلیج عربی استفاده می‌کند.  

در پی این اقدام در بعضی شهرهای ایران علیه مصر تظاهرات می‌شود.

حضور انکار ناپذیر / ریشه‌های خلیج فارس

در همان سال‌ها آکادمی علوم عراق برای بررسی موقعیت این کشور در نقشه‌های قدیمی کتابی به نام «عراق در نقشه های قدیمی» زیر نظر دکتر احمد سوسه تالیف کرد. در تمام نقشه‌های این کتاب نام خلیج فارس به چشم می‌خورد نامی که حضوری 2500 ساله در نقشه‌های یونانیان دارد. نقشه‌های یونان مرجع سنجش قدمت نام‌های تاریخی مکان‌هاست.

گواه غربی‌ها

حضور غربی‌ها در دریای جنوبی ایران نیز سابقه‌ای طولانی داشت. از قرن 16 اولین بار پرتقالی‌ها به این دریا آمدند که دراسنادشان این آبراهه را خلیج فارس خواندند و در نقشه‌هایشان نیز همین عنوان را ثبت کردند.

سپس بریتانیا و هلند به سودای تجارت وارد دریای جنوبی ایران شدند. آن روزها بوشهر و شهرهای ساحلی خلیج فارس مورد توجه کمپانی های مختلف بود اما پس از سال‌ها رقابت فقط بریتانیا در میدان باقی ماند و طبعا روابطش را با دولت ایران و شیوخ سواحل جنوبی هم نیز حفظ کرد. در تمام این قراردادهای تجاری طرفین امضا کننده بر نام خلیج فارس به عنوان مکان جغرافیایی قرارداد تصریح کرده‌اند.

بیش از 100 سال قبل کشف نفت اهمیت خلیج فارس را چندین برابر کرد. استخراج نغت از ایران و منطق دیگر شروع شد و پهنه‌ی نیلگون جنوب ایران تبدیل به انبار نفت جهان شد. در سال 1953 قراردادهایی میان شیخ شخبوط  -شیخ ابوظبی- و کمپانی نفتی دارسی بسته شد و طرفین اتفاق نظر داشتند که فعالیت اقتصادیشان در مکانی به نام خلیج فارس انجام می‌شود. قراردادهایی مشابه نیز با دبی، مسقط، شارجه، کویت و بحرین نیز منعقد شده و طرفین در تمام قراردادها مفادی را امضا کرده اند که حول نام خلیج فارس نوشته بودند.

همه چیز زیر سر جمال عبدالناصر بود؟

تغییر نام خلیج فارس به‌جز نزاع میان شاه ایران و رییس جمهور مصر عوامل دیگری هم دارد. پس از اینکه انگلستان در سال 1968 خروج قریب الوقوعش را از جایی به نام خلیج فارس اعلام می کند، امیرنشین‌هایی مثل بحرین و امارات متحده عربی و قطر استقلال خود را از بریتانیا اعلام می‌کنند. با تثبیت حاکمیت ایران بر تنب بزرگ و کوچیک و ابوموسی، شیخ خالد امیر وقت شارجه در بیانیه‌ای در روزنامه الاهرام به تاریخ 9 دسامبر 1971 می‌گوید: توافقی درباره‌ی جزایر تنب بزرگ و کوچک و بوموسی بین ایران و شارجه درحال شکل‌گیریست.

اما برخی دولت‌های عربی از  مالکیت ایران بر جزایر سه‌گانه آسفته می‌شوند. آن‌ها که قبح نام خلیج عربی برایشان شکسته بود، دوباره موج سیاسی جدیدی علیه ایران را می‌اندازند. برخی از هیاهوها علیه نام خلیج فارس است. 

سازمان‌های جهانی سکوت نمی‌کنند / رای سازمان ملل به نفع خلیج فارس

طولی نمی‌کشد سازمان ملل فصل‌الخطاب را صادر می‌کند و می‌گوید: «یکی از وظایف سازمان ملل استفاده از نام خلیج فارس در اسناد و نقشه های سازمان برای اشاره به آب ‌های ایران از سمت شمال و شرق و چند کشور دیگر از سمت جنوب و غرب است. بنابراین دبیرخانه‌ی سازمان ملل از این اصطلاح دیرینه‌‌ی مورد استفاده‌ی اطلس‌‌ها و دایره‌المعارف‌های جغرافیایی پیروی می‌کند.» این بیانیه در سال‌های 1976، 1990، 92، 94 و 1999 نیز از سوی سازمان ملل تکرار می‌شود.

در بیانیه‌ی 1976 آمده: «عبارت خلیج فارس در اسناد منتشرشده‌ از طرف دبیرخانه‌ی سازمان ملل  به عنوان نام جغرافیایی استاندارد برای آب‌های واقع شده بین ایران و شبه جزیره‌ی  عربستان به کار می‌رود.»

سال 1975بین ایران و عراق قرارادادی موسوم به الجزیره منعقد می‌شود. که در آن مرزهای بین دو کشور رو تعیین شده بود. در این سال ها روابط ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس با ایران بهتر بود و قرار دادهای متعددی بین طرفین امضا شد که در نقشه‌های پیوست شده‌ی آن‌ها نام خلیج فارس دیده ‌می‌شود.

اما بیست ماه بعد عراق قرارداد 1975را لغو و به ایران حمله کرد. گفته‌ ‌می‌شود در شعارهای ملی‌گرایانه‌ی صدام حسین که در جهت جلب کمک کشورهای عربی بود عبارت خلیج عربی هم شنیده می‌شد.

در سال اول جنگ کشورهای حوزه‌ی خلیج فارس از مشغولیت ایران و عراق به جنگ استفاده کرده و شورایی را بدون حضور این دو تشکیل دادند. شورای همکاری خلیج. که در سال‌های اولیه درمورد نام خلیج و جزایر سه‌گانه مواضع ملایم تری داشت در دهه‌ی 90 نظر خود را تغییر داد و خلیج فارس را عربی خواند.

سال 1988 با پایان جنگ ایران و عراق، منطقه به‌هم می‌ریزد. صدام این‌بار به کویت حمله کرده و کویت رو استان نوزدهم عراق عرب خوانده. این نبرد هم با شکست عراق پایان می‌گیرد و صدام با به آتش کشیدن چاه‌های نفت کویت از این کشور می‌رود. سازمان ملل در ماجرا مداخله می‌کند و دوباره برای تعیین حدود این دو کشور، به دلیل نزدیکی به آب‌های جنوبی ایران از نام « خلیج فارس» استفاده می‌شود. کویتی‌ها هم برای دفاع از تمامیت ارضی خود ناچار شدند به گرداوری نقشه‌های کهنی روی بیاورند که در تمامی آن‌ها نامی که بر پهنه‌ی آبی مجاور به چشم می‌خورد خلیج فارس است. از جمله‌ی این تالیفات می‌شود به: «ترسیم الحدود الکویتیه العراقیه» ، «ریشه‌های کویت» و «کویت در نقشه‌های جهان» نام برد. هرچند در عنوان نقشه‌های به کار رفته در این کتاب‌ها نام خلیج فارس دیده می‌شود اما بعدا در پانویس نام خلیج عربی را نیز به آن افزوده‌اند.

در بازار ابن بطوطه دوبی روی دیواری بزرگ نقشه‌ای نصب شده که مسیر حرکت ابن بطوطه را نشان می‌دهد. در این نقشه حتی نام مناطق همجوار نیز ذکر شده اما با نوار سفید بزرگی روی نام خلیج فارس را پوشانده‌اند!

نام پهنه‌ی آبی جنوب ایران از روزگار کهن تا امروز در منابع معتبر جهانی «خلیج فارس » بوده هرچند دولت‌های همسایه، مانند ترامپ رئیس جمهور پیشین امریکا در راستای تغییر این نام اقداماتی کرده‌اند.

روی دیوارهای رم آن جا که می‌کوشند امپراطوری کهن روم باستان را تصویر کنند در یکی از دیوارنگاره‌ها نام دریای پارس نقش بسته. در موزه مدیچی فلورانس روی کره‌های جغرافیایی و در نقشه های قرن 16 و 17

موزه وین نام دریای جنوب ایران دریای پارس یا خلیج فارس است.

در کتاب نزهه المشتاق که نسخه‌ی کهن آن در کتاب‌خانه ایت الله مرعشی نگهداری می‌شود نام خلیج فارس آمده. ابن خلدون نیز در سفرنامه‌اش نام بحر فارس را نوشته. نامی که در سفرنامه‌ی مارکوپولو و شاردن هم دیده می‌شود. در منابع تفسیری کهن مفسرانی چون شیخ طبرسی، محمد بن جریر طبری، و تونسی در تفسیر واژگان بحر و بحرین نام خلیج فارس را آورده‌اند

در موزه‌ی ایران باستان، کتابخانه‌ی ملی و موسسه جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب تهران کتاب‌های مصور و مستند و نقشه‌های بسیار کهنی نگداری می‌شود. این منابع می‌گویند از بتلمیوس پدر دانش جغرافیا که در قرن 2 میلادی در اسکندریه زندگی می‌کرده توضیحات و اطلاعاتی نقل شده که پایه و اساس نقشه های قرن‌های بعدیست. یکی از میراث‌های مهم نقشه‌ی بتلمیوس نام خلیج فارس است. مثل نقشه‌ی بتلمیوسی از نیکولا دو دوسکو در قرن 15 میلادی، و نقشه‌ای از سباستین مونسدر در قرن 16 . نام خلیج فارس پیش از بتلمیوس هم در نقشه‌های یونانی بوده. هیپارکوس، دیسارکوس و استراگو کتاب‌های زیادی در زمینه‌ی گیتی‌شناسی تالیف کرده‌اند که در تمام آنان نام دریای جنوبی ایران «سینوس پرسیکوس» یا همان خلیج پارسی است. این نام در نقشه‌ی از هکاتوس که 500 سال قبل از میلاد می‌زیسته و نقشه‌ی اراتوستر که متعلق به 200 قبل میلاد است نیز به چشم می‌خورد.

ایران در سال 2006 یک مجله‌ی اقتصادی آمریکایی را تحریم کرد. چون عبارت خلیج فارس را به صورت خلیج به کار برده بود و حتی زمانی که موزه‌ی لوور از واژه‌ی خلیج بدون هیچ پسوندی استفاده کرد ایرانیان مقیم فرانسه دست به تظاهرات زدند.

در سال‌های اخیر به ویژه از دهه‌ی شصت میلادی عنوان جعلی خلیج عربی، حداقل در سطح منطقه درحال پیشی گرفتن از نام خلیج فارس است.

جایگزینی یک عنوان جعلی قومیتی به جای نامی کهن و تاریخی اقدامی علیه فرهنگ ایران زمین است.  مسئله‌ی نام «خلیج فارس» یک دعوای قومیتی بین عرب و عجم نیست! بلکه موضوعیست تمدنی و میراث تاریخی فرهنگ و ملیت ایرانی است که اصالت تاریخ و تمدن این سرزمین را تایید می‌کند.