قلم در خون: جایزه نوبل برای حامی نسل‌کشی بوسنی
جایزه ادبیات نوبل سال ۲۰۱۹ به پیتر هانتکه اتریشی تعلق گرفته که از نسل‌کشی در جنگ بوسنی حمایت کرده بود
آکادمی جایزه ادبیات نوبل بعد از کلی ماجرا برگزیده امسال و البته سال گذشته‌اش را معرفی کرد و اگر از علاقه‌مندان به ادبیات باشید حتما می‌دانید که چرا امسال نوبل ادبیات دو برنده را معرفی کرده و لابد مطلع شده‌اید که پیتر هانتکه اتریشی و اولگا توکارچوک، نویسنده و شاعر لهستانی جایزه نوبل را از آن خود کردند.
اما این همه ماجرا نیست. نه تنها امسال جایزه نوبل ادبیات دو برنده معرفی کرده، بلکه یکی از برگزیدگان آن با انتقادهای بسیاری روبه‌رو شده و بسیاری آن را شایسته دریافت این جایزه نمی‌دانند.
ماجرا از این قرار است که به دلایل رسوایی جنسی در آکادمی جایزه نوبل، این جایزه سال گذشته به هیچ نویسنده‌ای اهدا نشد و در عوض امسال دو برنده معرفی کرد: یکی از آنها هانتکه است که نوبل 2019 را برنده شده و دیگری توکارچوک است که برگزیده نوبل ادبیات در سال 2018 محسوب می‌شود. یعنی نوبل بعد از آن رسوایی‌ها، امسال هم برگزیده پارسال را معرفی کرده و هم برگزیده امسال را و تازه به دلیل انتخاب پیتر هانتکه هم با انتقاداتی روبه‌رو شده است.
بر اساس مستندات رسانه‌ای، برنده جایزه ادبیات نوبل امسال نه تنها به این جایزه اعتقادی ندارد و توقع دریافت آن را هم نداشته، بلکه یکی از حامیان نسل‌کشی در جنگ بوسنی و طرفداران صرب‌ها بوده است! ببینیم ماجرا از چه قرار است.
دو روز پیش و بعد از دو سال پر چالش، بالاخره آکادمی سوئد برگزیدگان امسال و سال گذشته جایزه ادبیات را معرفی کرد. سال گذشته این آکادمی با بحرانی مواجه شد که در همین صفحه درباره‌اش نوشته‌ایم. در عوض این آکادمی امسال دو نفر را معرفی کرد و همان طور که می‌دانید نوبل ادبیات ۲۰۱۹ نیز به پیتر هانتکه، نویسنده و نمایشنامه‌نویس سرشناس اتریشی مقیم فرانسه تعلق گرفت.
آندرس اولسون، رئیس کمیته نوبل آکادمی سوئد، هنگام اعلام نام برنده امسال این جایزه بین‌المللی، پتر هانتکه را شخصیتی خواند که از سال ۱۹۶۶ تاکنون با آثاری در ژانرهای مختلف ادبی توانسته است خود را به‌عنوان یکی از نویسندگان تأثیرگذار سال‌های پس از جنگ اروپا تثبیت کند.
آکادمی سوئد اعلام کرد که این نویسنده سرشناس اتریشی با وسعت قلمرو زبانی و جوشش ایده‌هایش، تجربه‌های انسانی را مرور کرده است.
در حالی که آکادمی نوبل از این انتخاب خرسند به نظر می‌رسد، صنوف ادبی و بسیاری از نویسندگان و علاقه‌مندان به ادبیات و از جمله رسانه‌های جهان به این انتخاب انتقاد کرده‌اند؛ از جمله این منتقدان می‌توان به انجمن قلم آمریکا اشاره کرد که به آکادمی نوبل اعتراض کرده چون هانتکه علنا از اسلوبودان میلوشوویچ و رادوان کاراجیج، مرتکبین نسل‌کشی و پاکسازی قومی در جنگ بوسنی، حمایت کرده بود.
فرانس24، تلگراف و بسیاری دیگر از رسانه‌های جهان نیز به اظهارات و حضور هانتکه در مراسم تدفین اسلوبودان میلوشوویچ، رئیس‌جمهور یوگسلاوی سابق که متهم به جنایت جنگی بود، انتقاد کرده‌اند. چرا نوبل امسال استثنایی شد؟ جایزه ادبیات نوبل را امسال نوبل استثنایی نامیده‌اند چون سال گذشته به دلیل یک رسوایی بزرگ در آکادمی نوبل سوئد به کسی تعلق نگرفت و به همین دلیل استثنائا جایزه سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ امسال به شکل همزمان اعلام شد.
ماجرا از این قرار بود که ژان کلود آرنو، کارگردان و همسر کاتارینا فروستنسون یکی از اعضای کمیته داوری جایزه نوبل ادبیات بر اساس گزارش رسانه‌های سوئد، طی سال‌های اخیر ۱۸ زن را که عضو آکادمی یا همسر و دختر اعضای آکادمی سوئد بوده‌اند مورد آزار یا سوءاستفاده جنسی قرار داده است.
به جز این آرنو هفت بار نام برندگان آتی جایزه نوبل ادبیات را که باید مخفی می‌ماندند را لو داده و همچنین برای گرداندن یک کلوب فرهنگی که خود سرپرست آن بوده، از پول‌های آکادمی استفاده کرده است. ژان کلود آرنو در آغاز ماه دسامبر ۲۰۱۸ در دادگاه عالی سوئد به جرم تجاوز به دو سال و نیم حبس محکوم شد.
آکادمی نوبل همچنین خانم فروستنسون را متهم کرد که نام برندگان جایزه نوبل ادبیات را با همسرش در میان می‌گذاشته؛ در حالی که این خلاف قاعده «رازداری» در نوبل محسوب می‌شود. در پی این رسوایی، اصلاحاتی در آکادمی نوبل سوئد انجام گرفت، ولی سال گذشته هیچ نویسنده‌ای به عنوان برگزیده جایزه ادبیات نوبل معرفی نشد. اگر هم احتمالا در جریان نیستید، جایزه نوبل ادبیات از سال ۱۹۰۱ میلادی هر ساله به یک هنرمند در حوزه هنرهای غیر بصری اعطا می‌شود. اسامی برندگان این جایزه نیز روز دهم دسامبر هر سال همزمان با سالروز درگذشت بنیادگذار آن آلفرد نوبل در استکهلم اعلام می‌شود. هانتکه چطور نویسنده‌ای است؟ هانتکه در زمان جنگ جهانی دوم در ششم دسامبر 1942 در گریفن در جنوب اتریش متولد شد. پدرش یک سرباز آلمانی و مادرش از اقلیت اسلوونی در اتریش بود که بعدها در سال 1971 خودکشی کرد و هانتکه کتاب «اندوهی فراتر از رویاها» را درباره او نوشت.
«نامه کوتاه، وداع طولانی»، مجموعه شعر «دنیای درونی دنیای بیرونی دنیای درون» از دیگر آثار این نویسنده اتریشی هستند.
خبرگزاری آلمانی دویچه‌وله، درباره پتر هانتکه نوشته است: او دهه‌هاست که با آثار خود کارشناسان و خوانندگان ادبیات را به دو قطب متضاد تقسیم کرده است؛ گروهی به تمامی ستایشگر او هستند و گروهی دیگر بیزاری خود را از او پنهان نمی‌کنند. این نویسنده خشمگین که دوره‌های متفاوتی را در خلاقیت ادبی خود پشت سر گذاشته، خود نیز همواره در معرض خشم منتقدانش بوده است. منتقدان هانتکه هنوز هم او را به‌خاطر مواضعش در مناقشه بالکان نبخشیده‌اند.
هانتکه در این مناقشه جانب صرب‌ها را گرفت، حملات هوایی ناتو را محکوم کرد و در مراسم تدفین اسلوبودان میلوشویچ، رئیس‌جمهور یوگسلاوی سابق که متهم به جنایت جنگی بود، به ایراد سخنرانی پرداخت. او که نخستین رمانش را در سال ۱۹۶۶ میلادی منتشر کرد، در همان سال به خاطر اظهارنظر در یکی از جلسات حلقه‌ای ادبی معروف به «گروه ۴۷» به شکلی برق‌آسا مشهور شد. هانتکه خشمگین و جوان در این جلسه نویسندگان نامدار آلمانی و آلمانی‌زبان را به «ناتوانی در توصیف» متهم کرده بود.
این شهرت سپس با نخستین اجرای نمایشنامه هانتکه در فرانکفورت با عنوان «دشنام به تماشاگران» بیشتر شد. تماشاچیان خوش‌پوش آن زمان در سالن تئاتر از سوی بازیگران با الفاظی تحریک‌آمیز به عنوان موجوداتی «بی‌خاصیت» خطاب قرار می‌گرفتند.
هانتکه سپس در آثار دیگر ادبی و نمایشی خود همچون «کاسپار» در صحنه ادبی و سپهر عمومی حضوری آشکار داشت. در سال ۲۰۱۱ هم نخستین اجرای نمایشنامه‌ا‌ش با نام «هنوز هم طوفان» در زالتسبورگ که به جنگ آزادیبخش اسلوونیایی‌های کرنتن اتریش می‌پردازد، توجه‌ها را دوباره به این نویسنده پرخاشجو معطوف کرد.
هانتکه را کسی نامیده‌اند که با بیش از ۲۰ اثر نمایشی، فصلی جدید را در تاریخ تئاتر باز کرده است. نثر توانمند و غنای زبانی در داستان‌ها، رمان‌ها و تأملاتش او را به چهره‌ای ماندگار در ادبیات آلمانی‌زبان تبدیل کرده و رفتن برخی از این آثار بر پرده سینما نیز بر این ماندگاری افزوده است. فیلم «بهشت بر فراز برلین» به کارگردانی ویم وندرس، دوست سالیان هانتکه، مشهورترین این آثار است.
«ترس دروازه‌بان از پنالتی»، «ماجراهای مداد»، «زن چپ‌دست»، «نامه کوتاه برای وداع بلند»، «من ساکن برج عاجم»، «تأملی بر تنهایی» و «بعدازظهر یک نویسنده» از جمله داستان‌ها، رمان‌ها و تأملات پتر هانتکه هستند.
از هانتکه ترجمه‌هایی در ایران از جمله «پیوندهای گسسته»، «اهانت به تماشاگر»، «از غم بال در آوردن»، «آسمان برلین»، «زن چپ‌دست»، «فروشنده دوره‌گرد» و «محاکمه» منتشر شده است. هانتکه درباره نوبل و جنگ چه گفته؟ فرانس 24 در مقاله‌ای پیتر هانتکه را این طور معرفی کرده است: نویسنده‌ای آوانگارد و منتقد نوبل. در این مقاله آمده که هانتکه یکی از اصیل‌ترین نویسندگان آلمانی‌زبان زنده در جهان است که پیشتر در اظهارنظری جنجالی خواستار اعطانشدن جایزه نوبل ادبیات و لغو برگزاری آن شده بود.
این رمان‌نویس، نمایشنامه‌نویس، شاعر و مترجم سال ۲۰۱۴ در مصاحبه با یک از رسانه‌های اتریشی اظهار کرده بود: جایزه نوبل ادبیات با تقدیس کاذب نویسنده، یک لحظه توجه و شش صفحه در روزنامه همراه می‌شود. جایزه نوبل ادبیات بالاخره باید منسوخ شود. این جایزه‌ای است که شما را اذیت می‌کند و آن‌گاه شما خود را اذیت می‌کنید چون به آن فکر می‌کنید.
گویا اولین‌باری نبود که هانتکه در نقش یک ساختارشکن ظاهر می‌شد. او پیشتر توماس مان، از بزرگان ادبیات آلمان و برنده نوبل ادبیات ۱۹۲۹ را نویسنده‌ای «افتضاح» و نوشته‌های او را «بچگانه و ناپخته» توصیف کرده بود.
اما آنچه بسیاری از نویسندگان و طرفداران هانتکه را شوکه کرد، حضور او در مراسم تدفین اسلوبودان میلوشویچ رئیس‌جمهور سابق صربستان و ابراز همدردی با صرب‌ها در جنگ یوگسلاوی در دهه ۹۰ میلادی بود. میلوشویچ در حالی درگذشت که به جرم جنایت علیه بشریت محاکمه می‌شد و از هانتکه خواسته بود در دفاع از او شهادت دهد؛ پیتر هانتکه نیز در مقابل هزاران نفر در مراسم تدفین او سخنرانی کرد.
زمانی که هانتکه در سال ۲۰۱۴ برای دریافت جایزه «ایبسن» به نروژ رفت، افرادی با پلاکاردهایی با مضمون فاشیست و انکارکننده نسل‌کشی از او استقبال کردند. کامیلا چه کم از هانتکه داشت؟ کسی نمی‌داند در دنیای ادبیات چه خبر است و چه اتفاقی می‌افتد که یک نویسنده به دلیل حمایت از یک پویش صلح‌طلبانه فلسطینی از گرفتن جایزه محروم می‌شود اما جایزه دیگری به نویسنده حامی نسل‌کشی اهدا می‌شود.
اگر خاطرتان باشد، دوشنبه اول مهر در صفحه 9 روزنامه جام‌جم در گزارش مفصلی نوشتیم که بنیاد نلی زاکس به دلیل عضویت کامیلا شمسی در پویش BDS جایزه‌اش را از او پس گرفته در حالی که هدف این پویش استفاده از اهرم‌های اقتصادی برای تحت فشار قرار دادن دولت اسرائیل است تا به اشغال سرزمین فلسطین و تبعیض پایان دهد و حق بازگشت میلیون‌ها آواره فلسطینی را به رسمیت بشناسد.
این جنبش در ۹ جولای ۲۰۰۵ توسط ۱۷۱ سازمان غیردولتی فلسطینی بنیانگذاری شده و بر یکی از بیانیه‌های سازمان ملل علیه رژیم آپارتاید آفریقای جنوبی استناد کرده و از پویش‌های جنگ‌طلبانه محسوب نمی‌شود.
«جام جم»
