مناقشه بر سر اصلاح قانون انتخابات
جدال بر سر نظام تناسبی و اکثریتی تک‌کرسی؛ کدام‌یک منافع مردم را محقق میکنند؟
نسیم‌آنلاین: نشست «افق‌های اصلاح نظام انتخابات» به همت بسیج دانشجویی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و انجمن اسلامی دانشحویان مستقل دانشکده علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، شنبه 21 اسفند ماه در باشگاه دانشجویان دانشگاه تهران برگزار شد. در این نشست، دکتر سید مرتضی موسوی‌نژاد، کارشناس حقوقی در مرکز ارزیابی و نظارت راهبردی اجرای سیاستهای کلی نظام و دکتر محمد بهادری جهرمی، مشاور رئیس پژوهشکده شورای نگهبان به بحث و تبادل نظر پیرامون قانون انتخابات مجلس پرداختند.
مشکلات نظام انتخاباتی مجلس در ایران
بهادری جهرمی در ابتدای نشست با ارائه توضیحی اجمالی درباره نظام‌های انتخاباتی مختلف گفت: «به صورت کلی سه دسته نظام‌های انتخاباتی اکثریتی، تناسبی و مختلط وجود دارد. مبنای نظام اکثریتی، رقابت بین چند نفر است که کسی که رأی بیشتری را کسب کند، منتخب از آن حوزه انتخابیه است. مبنای نظام تناسبی، رقابت لیست‌های انتخاباتی است که براساس درصد رأی هر لیست، تعداد و درصد متناسبی از آن حوزه انتخابیه به آن لیست اختصاص پیدا میکند. نظام مختلط هم نظامی است که کرسی‌های پارلمان به دو شکل اکثریتی و تناسبی تخصیص پیدا میکنند. نظام انتخاباتی در کشور ما، نظام اکثریتی ساده دو مرحله‌ای است.» وی در ادامه به تشریح معایب و مزایای نظام انتخاباتی مجلس در ایران پرداخت و سادگی فرمول انتخاباتی و وابستگی قابل توجه میان نماینده و رأی‌دهندگان را از نقاط قوت نظام انتخاباتی ایران برشمرد. او با انتقاد از حدنصاب پایین انتخاباتی که منجر به کاهش درجه نمایندگی نمایندگان می‌شود، بی‌عدالتی در حوزه‌های چندکرسی را یکی دیگر از معایب نظام انتخاباتی مجلس خواند و گفت: «در حوزه های چندکرسی رفتار رأی دهندگان به سمت رأی لیستی سوق پیدا میکند. در این حالت اتفاقی که می افتد این است که در این حالت غالبا تمام اعضای لیستی که مردم به سمت آن تمایل پیدا کرده اند، بیشتر از لیست دیگر رأی می آورد. ولی این اختلاف لزوما زیاد نیست. در این حالت بین دو لیست برتر اختلاف کمی وجود دارد اما تمام اعضای یک لیست به مجلس راه پیدا میکنند بدون اینکه یک کرسی به لیست رقیب اختصاص پیدا کند. این یک بی عدالتی آشکار است.»
موسوی‌نژاد در ادامه با تأیید پرچالش بودن مسئله اصلاح قانون انتخابات مجلس، گفت: «دو بند اول سیاست های کلی انتخابات تکلیف نظام انتخاباتی کشور را معین کرده است. در بند دوم گفته شده است که انتخابات حتما دارای دور دوم باشد. این موضوع باب یکسری از نظام های انتخاباتی را تا زمانی که سیاست های کلی اصلاح نشود، بسته است.» وی با بیان اینکه سیاستهای کلی مدار قانون‌گذاری در کشور هستند، آشنا نبودن بیشتر نمایندگان مجلس و مسئولان با سیاستهای کلی و تعارض منافع در میان نمایندگان مجلس را موانع اجرای این سیاستها دانست.
سیاستهای کلی انتخابات درباره قانون انتخابات مجلس چه می‌گویند؟
بهادری‌جهرمی، مشاور رئیس پژوهشکده شورای نگهبان با بیان این موضوع که ظاهر بندهای اول و دوم سیاستهای کلی انتخابات نظام اکثریتی را تأیید میکند اما با تفاسیر دیگر می‌توان اهداف بیان شده را در نظام‌های تناسبی یا مختلط نیز محقق کرد، به این موضوع اشاره کرد که در سیاست های کلی به بیش از 30 موضوع و اشکال در حوزه مسائلی مانند هزینه‌های انتخاباتی، شرایط داوطلبی و خرید و فروش آرا اشاره شده است که باید اصلاح شوند.
در ادامه، موسوی‌نژاد درباره راهبردهای سیاستهای کلی برای رفع مشکلات نظام انتخاباتی گفت: «راهکار رفع بی عدالتی را در سیاستهای کلی می‌توان پیدا کرد. سیاستها درباره نظام اکثریتی صحبت میکنند، اما نه نظام اکثریتی فعلی. بلکه نظام اکثریتی تک کرسی با دور دوم.» کارشناس مرکز ارزیابی و نظارت راهبردی اجرای سیاستهای کلی نظام تک‌کرسی شدن حوزه‌های انتخابیه را راهی برای حل مشکل شناخت مردم از نامزدها و بی‌عدالتی در انتخابات دانست و تأکید کرد که بند اول و دوم حفظ وضع موجود نیست. بند دوم سیاستها با مطرح کردن حدنصاب و دومرحله‌ای بودن انتخابات باب تناسبی و مختلط شدن نظام انتخاباتی ایران را بسته است.
نقش‌آفرینی احزاب در انتخابات مجلس
بهادری‌جهرمی در پاسخ به موسوی‌نژاد درباره تک‌کرسی شدن حوزه‌های انتخابیه براساس سیاستهای کلی انتخابات گفت: «وضعیت نظام انتخاباتی باید منقلب شود. نظام انتخاباتی ما قابل دفاع نیست. من نظام اکثریتی را از بندهای سیاست های کلی محتوم نمیدانم. اگر هم بدانم، میگویم اشتباه است. مگر سیاست های کلی غیرقابل نقد است؟» مشاور رئیس پژوهشکده شورای نگهبان در ادامه افزود که ممکن است یک تفسیر از حداکثر شناخت انتخاباتی این باشد که وجود احزاب شناسنامه دار که حرفشان را در اقتصاد و فرهنگ و اجتماع مشخصا بیان میکنند. شناخت حزبی نسبت به شناخت از افراد در حوزه های کوچک بیشتر است. وی انگیزه برای خرید و فروش و آرا را یکی از معایب ناشی از تک‌کرسی شدن حوزه‌های انتخاباتی دانست و گفت حزب اشکالاتی دارد اما ما در وضعیت فعلی همه این اشکالات را داریم بدون اینکه محاسن نظام حزبی را داشته باشیم. او مهم ترین اشکال نظام انتخاباتی مجلس را کوچک بودن حوزه های انتخابیه است دانست که باعث می‌شود نماینده به دنبال منافع محلی باشد تا حضور خود در دوره بعدی مجلس را تضمین کند.
موسوی‌نژاد با بیان این موضوع که از ابتدای انقلاب تا امروز احزاب زیادی در ایران تأسیس شده‌اند گفت که احزاب واقعی می‌توانستند در طول این سال‌ها حداقل در حوزه‌های چند کرسی نقاط مثبت خود را به نمایش بگذارند. وی در ادامه افزود احزاب واقعا قوی در حوزه‌های تک‌کرسی نیز می‌توانند برنامه‌های خود را ارائه دهند. این پژوهشگر حقوق عمومی که معتقد است نظام تناسبی، رابطه نماینده با حوزه انتخابیه را قطع میکند، گفت: «نمایندگان مجلس تهران برای اینکه نشان بدهند مردمی هستند چکار میکنند؟ به منطقه 13 تهران سر نمیزنند که ببینند چه افتضاحی در مدارس و بیمارستان ها وجود دارد. در فضای رسانه ای می روند خوزستان! تناسبی کردن هل دادن کل کشور به این سمت است. خرید و فروش رای در سطح کلان اتفاق می افتد. چند میلیارد پول داده می شود که در لیست قرار بگیرد تا رأی بیارد. این خرید و فروش در سطح کلان بدون وابستگی به مردم اتفاق می افتد.»
بهادری جهرمی با تأکید بر این نکته که هیچ تلازمی بین غیرمردمی شدن نماینده با تناسبی شدن انتخابات وجود ندارد گفت: طبق قانون اساسی نمایندگان نماینده ملت هستند، نه حوزه انتخابیه خودشان. وی بزرگترین مشکل فعلی را درگیری نمایندگان با مشکلات محلی دانست و شوراهای شهر و استان را در صورت اصلاح قوانین، راهی جایگزین برای ارتباط وثیق مردم با مسئولین محلی خواند. مشاور رئیس پژوهشکده شورای نگهبان در پایان گفت: «چیزی که قطعی است این است که وضعیت فعلی خوب نیست، وضعیت فعلی نظام اکثریتی است. ما باید از نظام اکثریتی فاصله بگیریم.»
موسوی‌نژاد، در بخش پایانی صحبت‌های خود گفت: نمایندگان مجلس و نمایندگان ولی فقیه در شهرها، پناهگاه مردم برای احقاق حقوق خود هستند و شیوه رایج این است که در صورت تناسبی شدن انتخابات، فارغ از موارد استثناء، تعهد به حوزه انتخابیه کاهش پیدا میکند. وی در انتها نظام اکثریتی تک‌کرسی را به‌عنوان راه بهبود وضعیت کشور معرفی کرد و گفت: در این نظام نیز می‌توان از طریق وضع قوانین، نظام حزبی را قوت بخشید.
در ماه‌های اخیر، موضوع اصلاح قانون انتخابات مجلس، همزمان با مطرح شدن در مجلس شورای اسلامی، در میان فعالان سیاسی و دانشگاهی نیز به موضوعی برای بحث و تبادل نظر تبدیل شده است. با رد شدن طرح استانی شدن انتخابات مجلس توسط شورای نگهبان در سال 98، برخی نمایندگان مجلس به دنبال تناسبی کردن تمام یا بعضی از حوزه‌های انتخاباتی هستند. از سوی دیگر، مرکز پژوهش‌های مجلس در چند گزارش کارشناسی، بر اصلاح حوزه‌بندی انتخاباتی تأکید کرده است. برخی فعالان سیاسی و کارشناسان حقوقی نیز، تک‌کرسی شدن حوزه‌های انتخابیه را راه حل مشکلات فعلی نظام انتخاباتی مجلس بیان میکنند.
