سرطان استارتاپی به جان علم‌ و فناوری

نسیم‌آنلاین؛ علیرضا اکبری: توسعه فناوری‌های پیشرفته در تمام کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه به دلیل زمان‌بر و پرهزینه‌ بودنشان مورد حمایت ویژه دولت‌ها قرار داشته و دارند. در ایران نیز معاونت علمی ریاست جمهوری در سال 1385 به منظور حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و توسعه فناوری‌های جدید در کشور تاسیس شد. با این حال با شروع دهه 90  کم‌کم کسب و کارهای حوزه آی‌تی گسترش پیدا می‌کردند و کشور با این مسئله مواجه شد که آیا این حوزه نیز نیازمند حمایت‌هایی از جنس دانش‌بنیان‌ها هست یا خیر؟

در سال 1396 معاونت علمی نوع جدیدی از حمایت را از این نوع کسب‌وکارها آغاز کرد. در ابتدا قرار بود استارتاپ به معنای جدیدش[1] صرفا یک افزونه در حاشیه‌ی حمایت از فعالیت‌های دانش بنیان باشد. ولی شرایط بگونه‌ای مغلوبه شد که امروزه برای توسعه فناوری پیشرفته نیز از روش‌های استارتاپی الهام گرفته می‌شود. اما چطور چنین تغییری به وجود آمد؟ بهتر است فرایند آن را با هم مرور کنیم:

نقطه آغاز: آیین‌نامه حمایت از شرکت‌های خلاق سال 96

در توضیح هدف این آیین‌نامه آمده است: «در شرایط فعلی( سال 96 و قبل) به دلیل تمرکز قانون دانش‌بنیان بر فناوری پیشرفته، برنامه حمایتی منسجمی در سایر بخش‌ها وجود نداشته و ضرورت توجه به این نوع شرکت‌های خلاق به عنوان برنامه‌ای مکمل در حوزه دانش‌بنیان به شدت احساس می‌شود. این حوزه به دلیل ماهیت عمدتا خدماتی خود، پتانسیل زیادی برای ایجاد اشتغال و رونق اقتصادی در کشور دارد.»[2] عمده استارتاپ‌های آی‌تی و خدماتی مشمول این طرح هستند.  خدمات زیادی در این آیین نامه قید شده، حمایت از سرمایه‌گذاری و سرمایه‌گذاری مشترک با بخش خصوصی، تسهیلات نظام وظیفه، تسهیل در ایجاد فضای کاری و بندهای دیگری که به مرور زمین بازی را عوض کردند. برای نمونه، ایجاد مراکز توانمند‌سازی و برعهده گرفتن تبلیغات و رویدادهای استارتاپی.

ساختن زمین اکوسیستم: «ایجاد مراکز توانمندسازی و تجاری‌سازی»

همزمان با حمایت از استارتاپ‌ها، ایجاد مراکز نوآوری و شتابدهی هم سرعت می‌گیرد. برای مثال یکی از این حمایت‌ها «تسهیلاتی در قالب تامین هزینه رهن فضای کاری و به صورت قرض الحسنه» است. همچنین «به ازای استارتاپ‌های موفق خروجی از شتابدهنده، مبالغ بلاعوضی نیز به مراکز شتابدهی عضو مرکز تخصیص می‌یابد.» [3] این امتیازات باعث شد راه اندازی شتابدهنده‌ها با سهولت و عمدتا با هدف‌گیری حوزه‌های زودبازده باشد، چراکه حمایت مالی معاونت به ازای تعداد تیم‌های خروجی پرداخت می‌شد. امروزه بیش از 100 شتابدهنده فعال در کشور وجود دارد که درصد بالایی از خروجی ایشان صرفا در حوزه‌های خدماتی است.

​

شکل 1- نقشه جامع شتابدهنده های ایران (منبع: رستا360)

تبدیل  شدن استارتاپ به گفتمان غالب در دانشگاه‌ها

از سال 95 به بعد، رویدادهای استارتاپی مورد حمایت معاونت قرار گرفتند و تبدیل به پرتکرار‌ترین و پررنگ‌ولعاب‌ترین تبلیغات در فضاهای دانشگاهی شدند. دانشگاه‌ها نیز بخاطر نیاز مالی‌شان با این روند همراهی کردند. برگزاری همایش‌های بزرگ کارآفرینی باحضور نمایندگان استارتاپ‌های موفق و استارتاپ ویکند‌ها نمونه‌هایی از این برنامه‌ها هستند. در یکی از بند‌های آیین‌نامه شرکت‌های خلاق فرهنگ‌سازی فعالیت‌های نوآورانه و خلاق قید شده و حضور معاونت علمی در این راستاست. برای مقایسه باید این هزینه‌ها را در کنار هزینه‌های معاونت علمی و دانشگاه‌ها برای توسعه فضای فناوری مثل ارتقای آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها و برگزاری مسابقات بگذاریم که هر ساله کم و کم‌تر می‌شد.

نرسیدن به چشم‌انداز: تعریف دانش‌بنیان نوع3

بر اساس سند چشم‌انداز کشور در افق 1404 تا این سال باید تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان به 50 هزار عدد برسد. فارغ از مبنا و اساس چنین رقمی، در عمل در ابتدای شناسایی شرکتهای دانش‌بنیان، تعداد آنها به 3000 عدد رسید، اما به مرور شیب آن کم شد. مسئله این بود:«چگونه میتوان در مدت کمی به عدد 50هزار دست یافت!» یک راه حل این بود که شرکت‌های استارتاپی و خدماتی نیز جز دانش‌بنیان‌ها حساب بشوند. با این حال مسئول وقت دانش‌بنیان‌ها در معاونت علمی، دکتر صاحبکار، با این ایده مخالف بود. در سال 99  و بالافاصله بعد از رفتن ایشان، معیارهای دانش‌بنیانی باز و ورژن جدید شرکت‌های دانش‌بنیان با عنوان "دانش‌بنیان نوع 3" رونمایی شد که شامل« شرکت‌های فعال در حوزه صنایع فرهنگی، خلاق، نوآفرین» [5] و چند دسته دیگر مثل «شرکت های ساکن پارک‌ها» و نیز شرکت‌های موجود در مناطق محروم می‌شد!  

وقتی چاه استارتاپ پر نمی‌شود! بسیج منابع برای سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌ها

در سه سال گذشته پول زیادی به اکوسیستم تزریق شده که عمدتا ریشه دولتی و نفتی دارد. برای مثال طرح نوآفرین توسط وزارت ارتباطات در دست اجراست که به استارتاپ‌های نوپا معافیت مالیاتی اعطا می‌کند.

فراتر از حمایت‌های معاونت علمی، سرمایه‌گذاری از سمت صندوق دولتی "نوآوری و شکوفایی"، حضور پرقدرت ستاد اجرایی فرمان امام و بنیاد مستضعفان و همکاری‌هایی در رویدادهای به‌همرسانی چون «دوشنبه‌های استارتاپی» و « 100 استارتاپ» و اعطای وام به صندوق‌های خطرپذیر را شاهدیم که نشانی از تجمیع سرمایه‌های نفتی و دولتی در زمین بازی استارتاپ است.  سیستمی که  خروجی آن تا این لحظه غیرملموس و نامشخص است و محل مطالبه جدی!

از این مرحله به بعد هر موقع لفظ دانش بنیان استفاده می‌شود استارتاپ‌های خدمانی حوزه آی‌تی را هم در برمی‌گیرد. با این تفاوت که زمین ساخته شده دارای عناصر زیست‌بوم استارتاپی است. شتابدهنده، مرکز نوآوری، میز و صندلی‌های شیک، سرمایه‌گذاری خرد و دنبال کردن ایده‌های زودبازده. وقتی با سطح کمی از کار می‌توان دانش‌بنیان شد، کمتر کسی به سمت فناوری پیشرفته و نیاز روز کشور حرکت می‌کند. حاکم شدن سازوکارهای رشد استارتاپی و کمی‌گرایی در مقوله دانش‌بنیان به سطحی شدن زیست‌بوم نوآوری و زوال کار بر فناوری پیشرفته و تحقیق و توسعه دائمی می‌انجامد.

مسیر درست معاونت علمی و فناوری چیست؟

آیا راه حلی هم هست؟ حمایت‌های معاونت علمی بجای بازتر شدن می‌توانست عمیق‌تر شود. عمقی که می‌توانست امتیازات ویژه‌ای برای شرکت‌های با تحقیق و توسعه دائمی و لبه مرزی (و نه صرفا دارا بودن یک محصول فناورانه) در نظر بگیرد و یا با همکاری سایر نهادها مثل وزارت صمت و شرکت‌های بزرگ ایرانی برای ایجاد و توسعه صفرتا صد زنجیره‌ فناوری‌ در صنایع اقدام کند.