سوغات ۲۰ میلیارد دلار عراقی؟
در مسیر صنعتی‌سازی عراق، ایران ظرفیت بسیار مناسبی از جهت صادرات مواد اولیه، ارسال نیروی متخصص، تجهیزات و تکنولوژی دارد و ما باید مطابق با روند پیشرفت کشور عراق، صادرات خود به آن را نیز با شرایط تطبیق دهیم که این موضوع سبب حضور پایدارتر ایران در بازار عراق خواهد شد.
در روزهای اخیر سفر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق به‌همراه هفت‌وزیر، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی و مقامات بلندپایه بانکی این کشور به ایران واکنش‌های مختلفی را در محافل خبری داخلی و منطقه به‌همراه داشته است. کارشناسان اقتصادی می‌گویند گرچه ممکن است موضوعات امنیتی دوطرفه و همچنین میانجیگیری عراق برای گفت‌وگوهای ایران و عربستان ازجمله موضوعات موردبحث دوطرفه باشد، اما از هرنظر باید این سفر را به فال نیک گرفت. کارشناسان روابط بین‌الملل نیز هدف از این سفر را تکمیل نتایج کنفرانس اخیر بغداد و بازگرداندن آرامش به منطقه می‌دانند. به اعتقاد آنان، عراق درحال بازگشت برای احیای جایگاه راهبردی خود در منطقه و بین کشورهای همسایه است. افزایش حجم مبادلات و رساندن آن به میزان 20 میلیارد دلار، رایزنی عراقی‌ها برای افزایش میزان صادرات گاز و برق به این کشور، حل مشکل ویزا و لغو آن برای مسافرت‌های هوایی پس از اربعین، لایروبی مشترک از اروند، گفت‌وگو درخصوص مطالبات دولت ایران از عراق، اتصال راه‌آهن دو کشور، افزایش حجم ترانزیت ایران از مسیر عراق، تامین برخی اقلام موردنیاز ایران از مسیر تجارت‌مجدد عراق، ایجاد شهرک‌های صنعتی مشترک و... موضوعاتی هستند که کارشناسان و برخی فعالان اقتصادی می‌گویند در سفر اخیر مقامات عراقی موردبحث و پیگیری قرار گرفته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد هدفگذاری 20 میلیارد دلاری در تجارت کالا و خدمات ایران و عراق با تحقق مفاد توافقات اخیر قابل‌تحقق است. ظرفیت 10 میلیارد دلاری برای صادرات کالای ایرانی به‌همراه ظرفیت 4 تا 5 میلیارد دلاری در صادرات خدمات فنی و مهندسی، ظرفیت 4 تا 4.5 میلیارد دلاری در صادرات گاز و برق درکنار درآمدهای ناشی‌از مسافرت‌ها و حضور زائران دو کشور در مکان‌های زیارتی و سیاحتی بخشی از این ظرفیت است. همچنین عراق می‌تواند با تسهیل فرآیند ترانزیت کالاهای ایرانی از مسیر این کشور به سوریه و... درآمدزایی کند. فعالان اقتصادی می‌گویند عراق درکنار صادرات کالاهای تولیدی خود، می‌تواند 4 تا 5 میلیارد دلار نیز در قالب «صادرات‌مجدد»، کالای موردنیاز ایران را از بازارهای جهانی تامین کند.
تجارت 20 میلیارد دلاری در مسیر تحقق
کارشناسان و فعالان اقتصادی می‌گویند سفر مقامات بلندپایه عراقی و به‌ویژه حضور وزرای اقتصادی این کشور در این سفر را باید به فال نیک گرفت. حمید حسینی، عضو هیات‌رئیسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق می‌گوید: «سفر آقای الکاظمی به تهران را باید به فال نیک گرفت چون نخست‌وزیر عراق به همراه ۷ تن از وزرا، دبیر شورای عالی امنیت ملی و مقامات بلندپایه بانکی این کشور به تهران آمده است.» درخصوص اینکه مفاد مورد بحث در سفر مقامات ایرانی به کشورمان چه بوده است؛ حسینی می‌گوید رساندن حجم مبادلات تجاری و همکاری‌های اقتصادی به سطح 20 میلیارد دلار ازجمله موارد مورد بحث دوطرف بوده است. اتصال راه‌آهن دو کشور، تسهیل صدور ویزای اربعین و افزایش ظرفیت حضور ایرانی‌ها در اربعین، لغو ویزای دوطرفه برای افزایش سفرها، حل مشکل مطالبات ایران از عراق و میانجیگری بین ایران و عرابستان ازجمله موضوعات مورد بحث در این سفر بوده است.
ترانزیت به عراق، موضوعات امنیتی، تامین مواد غذایی ایران از عراق، لایروبی مشترک اروند، ایجاد شهرک‌های صنعتی مشترک، برگزاری منظم کمیسیون‌های اقتصادی مشترک ازجمله موضوعاتی است که قبلا مطرح شده و حسینی می‌گوید احتمالا در این سفر نیز مورد پیگیری قرار گرفته‌اند. عضو هیات‌رئیسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق معتقد است هرکدام از دو کشور اهدافی را در این سفر دنبال می‌کنند. عراقی‌ها در بین یک مثلث طلایی یعنی ایران، عربستان سعودی و ترکیه قرار دارند. بنابراین هر چه روابط این کشورها خوب باشد، برای عراق هم آرامش و ثبات به ارمغان خواهد آورد. لذا عراق تلاش می‌کند نقش میانجیگری را در روابط همسایگی بازی کند.
موضوع دیگری که برای عراقی‌ها مهم است، دریافت انرژی از ایران است. عراقی‌ها روزانه 1200 مگاوات برق و 50 میلیون مترمکعب گاز از ایران وارد می‌کردند که با توجه به وضعیت نامساعد تولید برق و گاز در ایران، صادرات این دو یا در برخی مقاطع قطع شده یا به حداقل رسیده‌اند. در مقابل عراقی‌ها می‌دانستند که یکی از بحث‌هایی که ایران انتظار دارد در مورد آن حرف زده شود، موضوع مطالبات ایران از این کشور است. این مطالبات که عمدتا پول صادرات گاز است، موجب شد وزیر اقتصاد و رئیس بانک مرکزی این کشور در ایران بحث‌های مفصلی با همتایان خود داشته باشند. وی می‌گوید البته هنوز خبری از بحث‌های دو طرف درخصوص مسائل جزئی‌تر منتشر نشده است.
در حوزه همکاری‌های بانکی هم مساله مهم این است که ایران بتواند مطالبات قبلی خود را از این کشور وصول کند. این موضوع حتما مورد گفت‌وگو قرار گرفته است. البته درخصوص مطالبات از دولت عراق مشکلات ناشی از تحریم و اشراف آمریکا روی سیستم بانکی عراق موجب خواهد شد که تا زمان رفع تحریم‌ها مطالبات ایران آزاد نشود. البته این موضوع فقط درخصوص ارزهای دولتی مصداق دارد و درخصوص بخش خصوصی چندان مشکلی برای انتقال ارز وجود ندارد، ارزهای صادراتی بخش خصوصی یا به صورت حواله یا به صورت اسکناس یا از سوی صرافی‌ها اقدام می‌شود و لذا عمده مشکل با ارزهای دولتی است.
حسینی در ادامه می‌گوید در مذاکرات اخیر توافقات قبلی پیگیری شد. افزایش سطح تعاملات اقتصادی و بازرگانی یکی از این موضوعات بود. افزایش سطح مبادلات به 20 میلیارد دلار که قبلا هم توافق شده بود، ازجمله مهم‌ترین موارد مورد بحث بود. اتصال راه‌آهن ایران به عراق از راه شلمچه به بصره یکی دیگر از مواردی بود که به‌عنوان توافق طرفین اعلام شد.
گفته شد که یکی از موارد مورد بحث، پیگیری رساندن حجم مبادلات اقتصادی دوطرفه به رقم 20 میلیارد دلار بوده است. در نگاه اول تحقق این رقم رویایی به نظر می‌رسد، اما با کمی تامل خواهیم دید این رقم نزدیک به واقعیت و قابل تحقق است. حمید حسینی در این خصوص می‌گوید: «درحال حاضر ایران سالانه 8 تا 9 میلیارد دلار کالا به عراق صادر می‌کند که با صحبت‌ها و جلساتی که با طرف عراقی داشته‌ایم، این رقم می‌تواند تا 10 میلیارد دلار افزایش یابد.» وی ادامه می‌دهد ایران سالانه حدود 4 تا 4.5 میلیارد دلار گاز و برق به این کشور صادر می‌کند و ظرفیت صادرات فنی و مهندسی نیز به این کشور 4 تا 5 میلیارد دلار است. حضور زائران در مناسبت‌های مذهبی و گردشگری مذهبی نیز بخش دیگری است که می‌تواند برای هر دو طرف درآمدزایی هم داشته باشد. وی معتقد است عراق در حوزه تامین کالاهای وارداتی ایران می‌تواند جایگزین خوبی برای برخی کشورهای حوزه خلیج‌فارس باشد و سالانه 4 تا 5 میلیارد دلار از کالاهای موردنیاز ایران را از طریق صادرات مجدد تامین کند. مورد دیگری که حمید حسینی به آن اشاره می‌کند، بحث راه‌اندازی ترانزیت دو طرفه است. وی می‌گوید برای عبور کالاهای ایرانی از این کشور هم، عراق می‌تواند درآمدهایی از ترانزیت و حمل کالا داشته باشد. برای مثال ایران برای صادرات زمینی کالا به سوریه نیاز دارد از مسیرهای زمینی عراق عبور کند.
ایران سومین شریک تجاری عراق
ازجمله زمینه‌های همکاری دوجانبه ایران و عراق، حوزه تجارت خارجی است. در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان تجارت کالاهای غیرنفتی ایران و عراق از 2.8میلیارد دلار در سال87 با رشد 3.1برابری به بیش از 9میلیارد دلار در سال 1397 رسیده است. در سال1398 میزان صادرات ایران به این کشور به حدود 8میلیارد و 404میلیون دلار و در سال1399 این میزان به حدود 7.5میلیارد دلار رسید. اما در سال جاری تا پایان 5ماهه اول میزان صادرات ایران به عراق حدود 3میلیارد و 163میلیون دلار بوده که این میزان نسبت به مدت مشابه سال گذشته که رقم 2میلیارد و 406میلیون دلار بوده، رشد 31درصدی داشته است. به‌نظر می‌رسد کاهش حذف محدودیت‌های کرونایی در تجارت دوطرفه عامل رشد این مقدار صادرات غیرنفتی ایران به عراق بوده است.
اما بررسی جایگاه ایران در بازار عراق نیز نشان می‌دهد عراقی‌ها در سال2020 حدود 33میلیارد و 205میلیون دلار واردات داشته‌اند که چین با تامین نزدیک به 11میلیارد دلار و معادل 33درصد آن، رتبه اول را در بازار این کشور داشته است. ترکیه با 9میلیارد و 143میلیون دلار و سهم 27.5درصدی و ایران با صادرات 7میلیارد و 823میلیون دلاری، در رتبه سوم قرار داشته و سهم 23.6درصدی را در بازار واردات کالایی عراق داشته است. برای تصور اهمیت جایگاه سومی و حجم صادرات ایران به عراق کافی است بدانیم پس از ایران، کشورهای هند، آلمان، کره‌جنوبی، آمریکا، عربستان‌سعودی، اردن، ایتالیا، اوکراین، برزیل، هلند، انگلیس، مصر، فرانسه و ژاپن در رتبه‌های 4 تا 17قرار دارند.
ظرفیت واردات 5 میلیارد دلاری از عراق
نگاهی به حجم مبادلات تجاری ایران و عراق نشان می‌دهد حجم واردات ایران از عراق طی سال‌های1387 تا 5ماهه امسال چندان قابل‌توجه نبوده است. دلیل این موضوع هم مشخص است، با توجه به اینکه عمده صادرات عراق مربوط به نفت و مشتقات و فرآورده‌های آن بوده، ایران عملا نمی‌تواند همانند کشورهای چین و ترکیه و دیگر شرکای عراق، از این کشور واردات داشته باشد. آمارها نشان می‌دهند در سال1387 واردات ایران از عراق حدود 67میلیون دلار بوده که این میزان تا سال1397 حول‌وحوش 60 تا 80میلیون دلار در نوسان بوده است. اما در سال1398 میزان واردات ایران از عراق به 131، در سال99 به 133 و در 5ماهه ابتدایی امسال این میزان به 176میلیون دلار رسیده است. واردات ایران از عراق گرچه بسیار ناچیز بوده، اما واردات 5ماهه امسال یک رکوردشکنی در نوع خود بوده و نسبت به 5ماهه سال گذشته نیز رشد 436درصدی را نشان می‌دهد. درمجموع میزان واردات 5ماهه امسال بالاترین رقم واردات در سال‌های پس از انقلاب اسلامی است. به‌نظر می‌رسد این افزایش واردات از عراق به‌واسطه اتفاقاتی است که پس از تحریم‌ها در روابط بانکی دو کشور رخ داده است، به‌طوری که با عدم وصول مطالبات گازی و برقی دولت از عراقی‌ها به‌واسطه تحریم‌ها، کشورمان تصمیم گرفته بخشی از واردات کالایی خود را از این کشور تامین کند.
سیدحمید حسینی، عضو هیات‌رئیسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق در این خصوص به «فرهیختگان» گفت: «در سال‌های اخیر ما تلاش میکنیم یک بخش از کالاهای مورد نیاز کشورمان را از عراق تامین کند. عراق می‌تواند بخشی از کالاهای مورد نیاز ما را که از کشورهای حاشیه خلیج‌فارس تامین میکنیم، به ما بدهد. درواقع عراق می‌تواند علاوه‌بر کالاهای خود، به‌عنوان «تجارت مجدد»، کالاهایی را وارد کرده و درقالب صادرات مجدد به ایران صادر کند که درحال حاضر برخی کشورهای منطقه این نقش را برعهده دارند. برآورد ما این است که عراق می‌تواند سالانه 4 تا 5میلیارد دلار کالا درقالب تجارت مجدد به ایران صادر کند.»
ظرفیت 5 میلیارد دلاری صادرات خدمات مهندسی
همانطور که گفته شد یک هدفگذاری 20 میلیارد دلاری برای روابط تجاری ایران و عراق ترسیم شده است. با توجه به اینکه در سال‌های اخیر 8 تا 9 میلیارد دلار از کالاهای غیرنفتی ایران به عراق صادر شده و با مدنظر قرار دادن این موضوع که تمرکز بیش از اندازه صادرات کالایی در یک یا چند کشور خود می‌تواند مخاطراتی را برای نقشه تجاری ایران پیش بیاورد، حال این سوال مطرح می‌شود که چه زمینه‌ها و پتانسیل‌هایی برای رسیدن به هدفگذاری 20 میلیارد دلاری و بالاتر از آن وجود دارد؟
یکی از این زمینه‌ها که هم شرکت‌های ایرانی ظرفیت فنی بالایی در آن دارند و هم عراق در مسیر بازسازی است، موضوع افزایش صادرات خدمات فنی مهندسی است. در این خصوص سیدحمید حسینی، عضو هیات رئیسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق می‌گوید: «ما سالانه می‌توانیم 4 تا 5 میلیارد دلار صادرات خدمات مهندسی به عراق داشته باشیم. حدود 80 شرکت ایرانی در عراق بیش از 4 میلیارد دلار پروژه انجام داده‌اند.» حسینی ادامه می‌دهد مطالبات این شرکت‌ها، خسارات وارده به آنها و تاخیرها هنوز تعیین تکلیف نشده و امیدواریم در این سفر این موارد هم تعیین تکلیف شده باشند، ضمن اینکه بازسازی عراق باید هرچه سریع‌تر شروع شود و شرکت‌های ایرانی بسیار علاقه‌مندند در روند بازسازی عراق مشارکت داشته باشند. او می‌گوید در سال‌های اخیر برای حضور شرکت‌های ایرانی در عراق و صدور خدمات فنی و مهندسی مشکلات زیادی پیش‌آمده که یکی از آنها، مشکل صدور ضمانتنامه است. این موضوع می‌تواند با گفت‌وگوی دوطرف حل شود که شاید در گفتمان اخیر مدنظر بوده باشد.
عضو هیات رئیسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق معتقد است صادرات ایران به کشور عراق همواره نمی‌تواند در سطح صادرات محصولات مصرفی نهایی باشد. در هر صورت این امر باید با روندی معقول به‌سمت خدمات فنی مهندسی حرکت کند، به‌عنوان‌مثال بخش خصوصی ایران می‌تواند درعوض صادرات ماهی، دام و محصولات کشاورزی، به صادرات صنعت این محصولات روی بیاورد. با این کار صادرات تجهیزات صنعتی، کود شیمیایی، خوراک دام و شیلات و همچنین صادرات خدمات فنی و مهندسی افزایش چشمگیری خواهد یافت.
حسینی در ادامه با ذکر این نکته که اقبال عمومی در عراق به خرید ماشین‌آلات و ابزار صنعتی از ایران بیشتر است، می‌گوید: «به‌دلیل ارائه سرویس و خدمات مناسب و به‌موقع از طرف ایران در مقایسه با کشورهای دیگر مانند چین، طرف عراقی تمایل دارد که خط تولید خود را از ایران تامین کند، بنابراین قطعا باید سبد صادراتی خود به کشور عراق را متناسب با وضعیت صنعت و تولید آن کشور هماهنگ کنیم تا بتوانیم سریع‌تر از رقبا وارد بازار عراق شویم و به‌صورت مرحله‌به‌مرحله به آن کشور خدمات برسانیم تا به سطح صنعتی‌شدن برسد و از وضعیت کنونی خارج شود.» وی افزود: «در مسیر صنعتی‌سازی عراق، ایران ظرفیت بسیار مناسبی از جهت صادرات مواد اولیه، ارسال نیروی متخصص، تجهیزات و تکنولوژی دارد و ما باید مطابق با روند پیشرفت کشور عراق، صادرات خود به آن را نیز با شرایط تطبیق دهیم که این موضوع سبب حضور پایدارتر ایران در بازار عراق خواهد شد. با توجه به کیفیت خوب نیروهای متخصص ایرانی در حوزه‌های فنی، مدیریت، درمان و آموزش، فضای کشور عراق ظرفیت بسیار مناسبی در این زمینه خواهد بود و با شروع جدی‌تر بازسازی و نوسازی عراق، باید برای این ظرفیت برنامه‌ریزی مناسبی داشت.»
همکاری 4.5 میلیارد دلاری در برق و گاز
درکنار صادرات کالا و خدمات، صادرات گاز به عراق نیز از دیگر زمینه‌های همکاری دوجانبه است. در این زمینه سیدحمید حسینی، عضو هیات رئیسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق می‌گوید یکی از موضوعات مورد بحث در سفر اخیر مقامات بلندپایه عراقی به ایران، موضوع دریافت انرژی از کشورمان است. حسینی ادامه می‌دهد عراقی‌ها روزانه 1200 مگاوات برق و 50 میلیون مترمکعب گاز از ایران وارد می‌کردند که با توجه به وضعیت نامساعد تولید برق و گاز در ایران، صادرات این دو یا در برخی مقاطع قطع شده یا به‌حداقل رسیده‌اند. شرکت گاز ایران اعلام کرده که میزان صادرات گاز در نیمه دوم امسال به 8 میلیون مترمکعب کاهش پیدا خواهد کرد که این موارد کار را برای عراقی‌ها سخت‌تر می‌کند.
با توجه به اینکه حدود 4 هزار مگاوات از گاز موردنیاز نیروگاه‌های تولید برق عراق از ایران تامین می‌شود و در کوتاه‌مدت جایگزینی این نیاز امکان‌پذیر نیست و جایگزین کردن سوخت‌های دیگر هم برای عراق دشوار است و مخاطراتی مانند افزایش آلودگی‌ها را به‌همراه دارد، یکی از اهداف حضور وزرای عراقی در سفر این بوده که تلاش کنند ایران قانع شود صادرات برق و گاز را افزایش دهد اما آمارهایی که از سوی مسئولان نفت و نیروی ایران اعلام‌شده نشان می‌دهد ایران روزانه حداقل ۱۰ میلیون دلار صادرات گاز به عراق دارد که این رقم در سال 3.5 تا ۴ میلیارد دلار می‌رسد. ارزش صادرات برق ایران به عراق نیز ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیون دلار در سال است. به‌عبارتی تا قبل از افزایش معضلات صنعت برق و گاز ایران و خاموشی‌های اخیر، ایران سالانه تا 4.5 میلیارد دلار ظرفیت صادرات برق و گاز به عراق داشته است.
ظرفیت عظیم 5/5 میلیون زائر
در سال‌های اخیر رویداد عظیم پیاده‌روی اربعین با بازتاب‌های بین‌المللی‌ای که داشته، تبدیل به یک فرارویداد بی‌مثال در جهان شده است. از این منظر تصور آثار اقتصادی برای این اجتماع عظیم انسانی بسیار سخت است، اما طبق بررسی‌های آماری، در سال‌های اخیر و تا قبل از شیوع کرونا، درکنار سفر نزدیک به سه‌میلیون زائر ایرانی در اربعین به عتبات‌عالیات و درمجموع سفر سالانه سه تا چهارمیلیون زائر ایرانی (مجموع اربعین و سایر ایام سال) به عراق، تعداد زائران و گردشگران عراقی واردشده به ایران نیز از حدود 1.5 میلیون نفر در سال 94 به حدود 2.6 میلیون نفر در سال 98 رسیده است. بر این اساس طی سال‌های 94 تا 98 درمجموع به‌طور میانگین سالانه 5/5 میلیون زائر ایرانی و عراقی به دو کشور مسافرت کرده‌اند که همین امر درکنار جنبه‌های معنوی، خود محرک توسعه بخش گردشگری دوکشور نیز هست.
عضو هیات رئیسه اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق به می‌گوید بحث ویزای اربعین، ویزای زیارتی و ویزای تجاری و کاری ازجمله موارد بحث در سفر اخیر مقامات عراقی به ایران بوده است. حسینی ادامه می‌دهد بعد از اینکه عراق با 37 کشور لغو ویزا و اعلام کرد شهروندان این کشورها می‌توانند بیایند در فرودگاه ویزا دریافت کنند، انتظار می‌رفت ایران هم در این زمینه اقدام کند. سه ماه پیش وزارت خارجه ایران حذف ویزا با عراق را مصوب کرده بود. در سفر اخیر هیات عراقی، آنها با این تصمیم ایران موافقت کردند و امیدواریم این موضوع اجرایی شود.
