حساب‌های نیابتی هنوز هم طرفدار دارند
حساب‌های اجاره‌ای همچنان در اقتصاد ایران نفس می‌کشند و اگرچه برخی دستگاههای نظارتی هم برای مسدود کردن آنها دستورالعمل‌هایی صادر کرده‌اند، اما این شاهراههای فرار مالیاتی هنوز مسدود نشده‌اند.
داستان شکل‌گیری حساب‌های اجاره‌ای در نظام بانکی ایران هنوز هم به پایان نرسیده است؛ این قصه همچنان ادامه دارد و بازیگران آن، علیرغم اینکه سایه سنگین نظارت‌ها را بر سر خود احساس می‌کنند؛ اما منافع ماندگاری‌شان آنقدر زیاد است که ریسک بالای کار را باز هم به جان می‌خرند و به کار خود ادامه می‌دهند.
دو روی سکه حساب‌های اجاره‌ای
در این میان دولت‌های مختلف هم اگرچه بارها و در مقاطع مختلف گام‌های جدیدی را برای مبارزه با حساب‌های نیابتی برداشته‌اند و دستورالعمل‌هایی را برای ساماندهی به این حساب‌های بانکی غیرشفاف صادر نموده‌اند؛ اما هنوز هم ردپای این حساب‌ها در اقتصاد ایران مشهود است و کار را به نحوی پیش برده است که اکنون برآوردها حکایت از فرارهای مالیاتی ۱۲۰ تا ۱۵۰ هزار میلیارد تومانی در اقتصاد ایران دارد.
مدت‌ها است که آمارهای متفاوتی در رابطه با حساب‌های اجاره‌ای نیابتی به میان آمده و هنوز هم دقیقاً مشخص نیست که از این تعداد ، چه بخشی ساماندهی شده و مسدود گردیده‌اند و چه بخشی هم هنوز به حیات خود ادامه می‌دهند. در واقع، بانک مرکزی در سال‌های ۹۶ و ۹۷ صحبت از وجود ۳۰۰ میلیون حساب بی‌هویت به میان آورد و کار ساماندهی آنها را رسماً کلید زد؛ اما هنوز هم مشخص نیست که چه تعداد حساب در این پروسه ساماندهی شده است؛ اما مهمتر از این فرآیند آن است که فرارهای مالیاتی از طریق حساب‌های اجاره‌ای اگر متوقف یا حداقل ساماندهی شوند، زمینه برای افزایش درآمدهای دولت نیز در شرایط کنونی اقتصاد ایران که بودجه به شدت با کسری مواجه است، فراهم خواهد شد.
هر چند که حساب‌های بانکی به لحاظ اهمیت امنیتی، بسیار حائز اهمیت هستند؛ اما به هر حال این یک واقعیت است که مشخص نبودن صاحب هر کالایی می‌تواند باعث سو استفاده دیگران شود و این عملیات، صرفاً مرتبط با حساب‌های بانکی نیست؛ کارشناسان بر این باورند زمانی یک زمین بی‌صاحب باشد، دیگران می‌توانند با کشیدن یک حصار، از آن بهره ببرند یا یک ساختمان بی‌صاحب نیز، به مرور زمان، تخریب‌شده یا محل تجمع افراد پرحاشیه شود. پس حساب بانکی نیز از این ماجرا مستثنی نیست و وقتی که به هر دلیلی، نظام بانکی از هویت فرد یا در قید حیات بودن آن مطلع نباشد، دیگران می‌توانند از آن سود ببرند.
روی دیگر سکه هم، عدم وجود اطلاعات درست برای یک حساب بانکی است که خود می‌تواند موجب سو استفاده مجرمین اقتصادی از آن برای پنهان کردن مفاسد اقتصادی شود. به عبارت دیگر، مفسدینی که برای مخفی کردن تراکنش‌های کلان خود، به استفاده از حساب اطرافیان یا اجاره حساب روی می‌آورند، مطمئناً از فرصت حساب بی‌هویت نیز بهره خواهند برد.
شروع ساماندهی حساب‌های بانکی از سال ۹۵
پس از گسترش حساب‌های بانکی و استفاده روزافزون مردم از کارت‌های بانکی برای انجام معاملات، تشخیص هویت صاحبان حساب‌ها موردتوجه قرار گرفته است که در همین راستا، از اواخر سال ۹۵ تحلیل، تولید و توسعه سامانه نهاب (نظام هویت سنجی اطلاعات مشتریان بانکی) در دستور کار بانک مرکزی قرار گرفت. در واقع، این سامانه با اتصال به داده‌های سازمان ثبت احوال، ثبت اسناد و اطلاعات بانک‌های تجاری امکان اعتبارسنجی مشتریان را فراهم می‌کند.
در ادامه این فرآیند، بانک مرکزی وظیفه بروز رسانی این سامانه به‌صورت مدام را در آذر ۹۷ به بانک‌ها و مؤسسات غیر بانکی ابلاغ کرده و در نهایت، پایان فرصت بانک‌ها برای این بروز رسانی اردیبهشت ۹۷ اعلام شد و بانک مرکزی در این ماه بخش‌نامه مسدود کردن حساب‌های فاقد اطلاعات هویتی کامل را صادر می‌کند.
در این میان، اولین آمار از وضعیت ساماندهی حساب‌های بی‌هویت در کشور به بانک ملی ایران بازمی‌گردد. طبق آمار ارائه‌شده، در حال حاضر ۹۵ درصد حساب‌ها در این بانک احراز هویت شده‌اند که این عدد در نگاه اول اگرچه رضایت‌بخش است، اما یک محاسبه سرانگشتی از ۵ درصد باقی‌مانده حساب‌ها، روی دیگر این آمار را نمایان می‌سازد
علی شهیدی، کارشناس مسائل اقتصادی کی از راه‌های تأمین کسری بودجه را برخورد با حساب‌های اجاره‌ای و دریافت مالیات از حساب‌های بانکی می‌داند و در نقدی به لایحه بودجه سال ۹۹ کل کشور می‌گوید: سال ۹۸ هم دولت با کسری بودجه مواجه بود که آن را از طریق خلق پول یا استفاده از منابع صندوق توسعه ملی رفع کرد.
وی افزود: راه درست، افزایش درآمدهای دولت است؛ ضمن اینکه مالیات مهم‌ترین منبع درآمد دولت پس از نفت است و دولت می‌تواند با جلوگیری از فرارهای مالیاتی و برداشتن معافیت‌ها درآمد خود را افزایش دهد.
حساب‌های اجاره‌ای شاهراه فرار مالیاتی کشور
وی در خصوص انواع فرار مالیاتی و مجاری آن گفت: یکسری افراد کلاً مالیات نمی‌دهند و یکسری، همچون پزشکان، وکلا، طلافروشان نیز بسیار کم می‌دهند؛ اما از مهم‌ترین مجراهای فرار مالیاتی می‌شود، به استفاده از حساب‌های اجاره‌ای اشاره کرد.
شهیدی در مورد روش فرار مالیاتی با حساب‌های اجاره‌ای گفت: افراد حقوقی یا حقیقی صاحب مشاغل، به جای استفاده از حساب‌های تجاری برای تراکنش‌های خود، از حساب شخصی استفاده می‌کنند و این‌گونه فرار مالیاتی انجام می‌شوند. البته ممکن است با سیستم‌های فعلی بانک مرکزی با افزایش تراکنش‌های یک حساب از یک حدی توسط این نهاد شناسایی شوند. برای همین این افراد برای فرار مالیاتی حساب دیگران را اجاره می‌کنند تا با آنها تراکنش‌های خود را انجام دهند. درنتیجه هم مالیات را دور می‌زنند و هم شناسایی نمی‌شوند.
دست‌کم ۱۵۰ هزار میلیارد توان فرار مالیاتی حساب‌های اجاره‌ای است
این کارشناس اقتصادی حاصل این روش فرار مالیات را این‌گونه توصیف می‌کند: «سهم مشاغل از تولید ناخالص ۳۵ درصد است درحالی‌که ۴.۸ درصد از مالیات را می‌دهند. پیش‌بینی می‌شود بین ۱۲۰ تا ۱۵۰ هزار میلیارد فرار مالیاتی با استفاده از حساب‌های نیابتی داشته باشیم که با ساماندهی تراکنش‌های بانکی از آن جلوگیری می‌شود.»
وی در مورد روش محاسبه این حجم از فرار مالیاتی گفت: از آنجا که تولید ناخالص کشور سالیانه ۴۸۰ میلیارد دلار است که اگر با دلار ۸ هزار تومانی محاسبه شود حدود ۳,۸۴۰ هزار میلیارد تومان ارزش داخلی آن است. اگر نرخ ۱۵ درصد را بر این حجم از تولید در کشور اعمال کنیم رقم مالیات، ۵۷۶ هزار میلیارد است درحالی‌که الآن ما ۱۵۰ هزار میلیارد می‌گیریم که اختلاف فاحشی با آنچه گفتم داشته دارد. اگر این رقم ۵۷۶ هزار میلیاردی را ۲۵۰ تا ۳۰۰ هزار میلیارد در نظر بگیرم بازهم ۱۵۰ هزار میلیارد فرار مالیاتی داریم.
شهیدی در پاسخ به این سوال که آیا زیرساخت‌های لازم برای ساماندهی تراکنش‌های بانکی در کشور فراهم است، گفت: زیرساخت‌های لازم برای این بحث با توجه به پیشرفت‌های اخیر همانند سامانه نهاب و سیاح زیر فراهم است. درنتیجه ابزارهای لازم برای رصد و سوق کارهای تجاری به سمت حساب‌های غیرشخصی و مالیات ستانی موجود است. نهاد اصلی دراین‌بین بانک مرکزی است. بانک مرکزی با همین دو سامانه می‌تواند فعالیت‌های تجاری افراد را به سمت حساب‌های تجاری آنها سوق دهد.
«خبرگزاری مهر»
