ستون‌های آموزش غیردولتی در ایران
جامعه مذهبی و سنتی ایران در دوران پهلوی به پشتوانه بازار و تاکید علما به تربیت دینی کودکان خود اهمیت می‌داد. در همان ایام بود که پایه‌های ساختار آموزش غیردولتی برای همین دغدغه‌های دینی به وجود آمد.
نسیم‌آنلاین: در دهه‌ی 90 مباحث متعددی در مورد مدارس غیردولتی مطرح شد. تا به امروز مدارس غیردولتی در برخی موارد دست به سودجویی می‌زنند و گاهی مدارسی با هدف کسب سود مادی تاسیس می‌شوند. این وضعیت مدارس غیردولتی در یک تاریخ طولانی ایجاد شده است. این تغییرات خلق‌الساعه و ناگهانی اتفاق نیفتاده‌اند. در روزگاران دور مدارس غیردولتی اینگونه نبودند، این مدارس عملکرد و هدف‌های مختلفی داشتند.
فضای ابتدای پهلوی دوم، بستر مدرسه غیردولتی در ایران
آموزش غیردولتی در ایران از دوره‌ی پهلوی وجود داشت اما همه‌ی مدارس غیردولتی مثل هم نبودند. اشکال متفاوتی از مدارس در این دوره وجود داشتند که اهداف هر کدام متفاوت بود. وقتی رضاه شاه با فشار خارجی از مقام خود برکنار شد حکومت به پسرش واگذار شد. اوایل حکومت محمدرضا پهلوی شرایط سیاسی و اجتماعی به سمتی رفت که فرصت‌های جدیدی برای اولین بار در نظام آموزش و پرورش ایجاد شدند. اولین مدارس غیردولتی در ایران هم متناسب با همین فضا تاسیس شدند. اما در چه فضایی و چرا مدارسی با هدف تعلیم دینی به وجود آمدند؟
نارضایتی جامعه مذهبی از فضای آموزشی کشور
امام خمینی در سال 1340 قبل از اعلام علنی مخالفت خود با نظام پهلوی در دیداری با علی امینی نخست وزیر وقت از نظام آموزش پهلوی انتقاد کرده بود:
«امروزه ما شاهدیم که اکثر جوانانی که از آموزشگاه‌های دولتی فارغ التحصیل می‌گردند و جذب اجتماع می شوند به احکام اسلام و معتقدات مذهبی خیلی پای‌بند و علاقه‌مند نیستند. نه تنها علاقه‌مند نیستند، بلکه مروج پاره‌ای از مفاسد اجتماعی نیز هستند که مضر به حال جامعه و افراد است. معلوم می شود که در وزارت فرهنگ، برنامه منظم مذهبی، آموزشی و تربیت خاص اخلاقی وجود ندارد. این‌ها معلول نامرتبی برنامه‌های دینی، اخلاقی و فرهنگی است. روحانیت انتظار دارد، دولت دستورات اکیدی در این باره صادر کند؛ تا برنامه های دینی و اخلاقی توسعه یابد و از اخلاق و رفتار دانش آموزان و دانشجویان مراقبت کافی به عمل آید. چون نوباوگان امروز، رجال آینده فردای کشور هستند اگر امروز در وزارت فرهنگ تربیت کافی نباشد، وضع فردا وخیم‌تر است»1. سخنان امام خمینی نشان‌دهنده‌ی نگرانی جامعه مذهبی ایران نسبت به امر تعلیم و تربیت است.
اولین مدرسه‌ی غیردولتی اسلامی
مدارس اسلامی غیردولتی برای اولین بار توسط شیخ عباسعلی سبزواری اسلامی تاسیس شوند. شیخ سبزواری که تجربه سفر به هند و انگلستان را داشت با ساختار مدارس جدید آشنا بود. ایشان «درصدد بود با تاسیس کلاس‌های آموزش قرآن و احکام اسلامی در حد امکان به اقدامات ضد دینی رژیم پهلوی پاسخ بدهد.». اولین مدرسه از سلسله مدارس اسلامی به نام مدرسه جعفری در سال 1322 شروع بکار کرد. قبل از این کلاس‌هایی در منزل شیخ عباسعلی اسلامی برگزار می‌شدند. این مدارس سال به سال گسترده‌تر شدند و شعب بیشتری پیدا کردند. در سال 1328(ه .ش) اساسنامه و مرامنامه‌ی جامعه تعلیمات اسلامی در 37 ماده و 9 تبصره تنظیم شد و تعداد مدارس به 45 رسید. از اساسنامه‌ی این مدارس می‌توان اهداف مورد نظر موسسان را بهتر متوجه شد:
«یکی ازموضوعات مهم اجتماعی که دراثر تجربیات و مطالعات زیاد علما و دانشمندان در جامعه بشری ثابت و مسلم شده، این است که هر ملتی بیشترازعلم و دانش بهره‌مند باشد، سریع‌تر راه تکامل و ترقی خود را می‌پیماید. چون اهمیت و مقام علم روشن بوده و جای شک وتردیدی باقی نمانده و دین مقدس اسلام به زبان‌ها و بیانات مختلفی فرا گرفتن علم را بر کلیه مسلمانان واجب کرده لذا دیگر احتیاجی به ذکر دلیل و بحث بیشتری ندارد. ولی چیزی که به نظر بسیاری از علمای واقعی جهان مهم بوده و قرآن مجید و پیغمبر(ص) اکرم و ائمه اطهار(ع) ما در آن تأکید بسیار فرموده‌اند، این است که تعلیم بدون تربیت و علم بدون اخلاق برای بشر کافی نبوده و جز سیه‌روزی و بدبختی محصول دیگری نخواهد داشت. بهترین دلیل هم، وضع کشور ما می‌باشد که به واسطه زیادی فساد اخلاق، چنان خرابی در کلیه شئون اجتماعی ما پدید آمده است، که ما را به فنا و نیستی سوق می‌دهد».
جایگاه مدارس جعفری نزد علما و اشخاص مطرح علمی
در برنامه‌ی تربیتی این مدارس افرادی وجود دارند که هر کدام برای خودشان شخصیت‌های مطرحی بودند. حضور این افراد در برنامه‌ریزی و حتی حضورشان به عنوان معلم نشان‌دهنده‌ی سمت و سوی حرکت این مدارس است. برخی از افرادی که در فعالیت‌های این مدارس حضور داشتند اساتید محترمی مثل شهید آیت الله دکتر سید محمد حسین بهشتی، علامه محمد تقی جعفری، آیت الله سید علی اکبر حسینی، عبدالمجید رشید پور، دکتر سید غلامحسین شکوهی، دکتر احمد توانا، شهید آیت الله مرتضی مطهری و علی‌محمد کاردان بودند.
برای دریافت جایگاه این مدارس در دوران حکومت پهلوی می‌شود به نظری که علمای وقت اسلام در مورد این مدارس داشتند اشاره کرد. آیت الله العظمی بروجردی در دیداری با اعضا و کارکنان این مدرسه ضمن تمجید از فعالیت این مدرسه گفته بودند:« چقدر خوب بود که وزارت فرهنگ همه دبستان‌های ما را مانند این آقایان(اعضای هیات مدیره جامعه تعلیمات اسلامی) بر وفق دستورات اسلام تشکیل می‌داد و محصلین را با تلفیق عقاید حقه و تعلیم قرآن و معارف اسلامیه، دیندار و با ایمان تربیت می نمود و برای تعیلم و تربیت برنامه‌ای بر طبق موازین شرع مقدس تنظیم می‌نمود».
شیخ عباسعلی اسلامی موضع جامعه تعلیمات اسلامی در برابر رژیم شاه و عکس‌العمل آن رژیم را یک مبارزه علیه نظام آموزشی پهلوی می‌دانست:«ما در برنامه صبحگاهی مدارس خود به جای سرود، مراسم دعا و نیایش به امام زمان برگزار می‌کنیم، لیکن اخیرا از طرف دولت دستور داده شده که باید تابع وزارت فرهنگ باشید و طبق دستور آن وزارتخانه رفتار کنید. حتی برنامه فقه را نیز حذف کردند و مانع از انجام مراسم دعا به امام زمان گردیدند».2
این مدرسه بعد از چند سال تصمیم گرفت نشریه‌ای متناسب با اهداف خود منتشر کند. در سال 1331 جامعه تعلیمات اسلامی انتشار مجله ماهانه به مدیریت مرحوم حسینعلی گلشن را شروع کرد.
قانونی شدن مدارس غیردولتی
در پی اقدامات این مدرسه و تقاضاهای موجود در جامعه در سال 1335 با قانون تاسیس مدارس ملی و غیردولتی موافقت شد. هر دو این مدارس از دانش‌آموزان هزینه‌های را دریافت می‌کردند ولی همه‌ی اهداف این مدارس مشابه نبود. این مدارس فرصت داشتند تا محتوای درسی متفاوتی را ارائه بدهند. اینجا اولین فرصت‌ها برای برخی افراد ایجاد شد که دست به تربیت نیروی مسلمان بزنند و کادرسازی کنند.
راه تعلمیات اسلامی ادامه پیدا کرد
مدارس تعلیمات اسلامی با توجه به دغدغه‌های دینی و مذهبی جامعه‌ی ایران بوجود آمدند. راه تعلیم و تربیت اسلامی در سال‌های بعد توسط مدارس دیگری هم دنبال شد. مدارس دیگری با دغدغه‌ی افراد موسس و با هدف تربیت دینی کودکان تاسیس شدند. حبیب الله شفیق از موسسان حزب موتلفه اسلامی روایت می‌کند که در سال 1347 مدرسه رفاه در مکانی پشت مدرسه شهید مطهری، در کوچه مستجاب با ثبت‌نام 25 دانش‌آموز از خانواده‌های متدین و انقلابی شروع بکار کرد. مدرسه رفاه از جمله مدارسی بود که با دغدغه دینی شروع به کار کرد. براساس گفته‌های اکبر حسینی‌صالحی یکی از محصلان این مدرسه :«مدرسه رفاه صندوق‌هایی داشت به نام صندوق‌های تعاون رفاه که ما در مغازه، حجره و بازار از این صندوق‌ها می‌‌گذاشتیم. کمک‌‌های مردمی جمع کردیم که توانستیم کلنگ مدرسه رفاه را بزنیم».3 مؤسسان مدرسه رفاه از شخصیت‌های مطرح و مؤثر مبارزه علیه شاه ازجمله سیدمحمد حسینی بهشتی، محمدرضا باهنر بودند. مدرسه رفاه اولین اقامتگاه امام خمینی در ایران بعد از بازگشت ایشان از فرانسه بود. برخی اسلحه‌هایی هم که از پاسگاه‌های حکومت توسط مردم انقلابی گرفته می‌شد به این مدرسه برده می‌شد.
تربیت نیروهای انقلابی
مدرسه علوی هم دیگر مدرسه‌ای بود که در سال 1335 تاسیس شد. این مدرسه بعد از مدتی از نظر علمی در تهران نقش مهمی گرفت. با اینکه ابتدا جهت‌گیری سیاسی خاصی از این مدرسه دیده نمی‌شد اما کم‌کم تحولاتی را تجربه کرد. مدرسه دخترانه علوی از دیگر اقامتگاه‌های ابتدایی امام و جایی بود که افسران نیروی هوایی با امام بیعت کردند. آقای خامنه‌ای نیز در اوایل انقلاب در مدرسه دخترانه علوی ساکن بودند و دفتر کار ایشان هم به آن محل منتقل شده بود. موسس مدرسه‌ی علوی یک روحانی به نام علی اصغر کرباسچیان بود که این مدرسه را با اهداف تربیتی برای متشرعین تاسیس کرد. افرادی مثل محمدجواد ظریف و غلامعلی حداد عادل نیز از فارغ التحصیلان این مدرسه هستند.
در سال 1336 مدرسه‌ای مثل کمال تاسیس شد. این مدرسه هم نقش مهمی در جریان تربیتی قبل از انقلاب داشت. یدالله سحابی یکی از موسسین نهضت آزادی ایران موسس این مدرسه بود. شهید بهشتی و شهید رجایی از معلمین این مدرسه بودند. این مدرسه هم مثل دو مدرسه قبلی با اهداف تربیتی خاصی تاسیس شدند.
یکی از اولین دغدغه‌هایی که به تاسیس مدارس غیردولتی در ایران انجامید، دغدغه‌ی تعلیم و تربیت بود. این دغدغه با وجود وقفه‌ای کوتاه در ابتدای انقلاب در قالب مدارس غیردولتی پیگیری شد. امروزهم همچنان این دغدغه در بسیاری از اصحاب مدارس غیردولتی دیده می‌شود. به نظر می‌‍رسد ارزیابی عملکرد مدارس غیردولتی بدون توجه به این واقعیت و ارائه‌ی تصویری کاملا سودمحور از این مدارس نیاز به بازنگری دارد.
عکس: فرادید
1. لینک
2. « جامعه تعلیمات اسلامی » گوشه ای از فعالیت فرهنگی نیروهای مذهب در عصر پهلوی، حمید کرمی پور
3. لینک
4. منابع:
دیرینه شناسی تصویب قانون مدارس غیرانتفاعی در سال 1367، ریحانه نادری‌نژاد، قاسم زائری
«جامعه تعلیمات اسلامی» گوشه ای از فعالیت فرهنگی نیروهای مذهب در عصر پهلوی، حمید کرمی پور
